Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 141]

Publicaties

Als algjes aan het werk

In december 2000 verschenen op de opiniepagina van De Standaard enkele afleveringen van een essay van Manu Claeys onder de polemische titel Het Vlaams Blok in elk van ons. Het heette dat extreem-rechts ingebakken zit in de Vlaamse ‘volksaard’, dat Blok en Vlaanderen voor elkaar gemaakt zijn. De Vlaming, die ‘van nature vrij conservatief en angstig is’, zou een gebrek aan consequentie, inlevingsvermogen, realiteitsbesef, rationaliteit, durf en burgerzin combineren. Het pamflet van Manu Claeys zette veel kwaad bloed. Zijn culpabilisering van de Vlaming werd hem niet in dank afgenomen. De rest van zijn analyse raakte erdoor ondergesneeuwd.

Filip Rogiers, die als journalist werkt bij het weekblad Knack, nam de draad weer op met een boek waarin hij zijn analyse geeft van de voedingsbodem van het Vlaams Blok in Vlaanderen. Rogiers wil af van de fixatie op het Blok. Die fixatie hindert volgens hem het inzicht in de samenhang tussen de blinde vlekken, de gaten die gevallen zijn in de samenleving de laatste drie à vier decennia. Zijn boek is een ernstige poging het succes van extreem-rechts te plaatsen in de context van een culturele crisis (die van de ‘postmoderniteit’) en een heuse maatschappelijke crisis. De tijden zijn sinds de jaren '60 echt veranderd, maar niet zoals Bob Dylan dacht. Ontzuiling, individualisering, vermarkting en globalisering kwamen er aan: de risicomaatschappij werd een feit. Voor wie mee is, mee kan, is dat fijn, maar wie niet mee was, was gezien. Terwijl er juist meer behoefte was aan maakbaarheid van de samenleving, werd die minder en minder mogelijk. Intussen ging het sluipende proces van vervreemding tussen de politieke structuren (wetten, partijen enz.) en de samenleving zijn gang. Die vervreemding is een verhaal van duizenden verbroken contacten. Extreem-rechts heeft als geen andere beweging de blinde vlekken verbonden, de gedupeerden van de meest verschillende structuren aangesproken: bouwovertreders en gefrustreerden door de bouwovertredingen van anderen, de burger die droomt van Vlaamse onafhankelijkheid en de Belgicist die zich bij de dood van koning Boudewijn impliciet keerde tegen de democratische, politieke klasse, Jef van de Antwerpse Seefhoek en de rijke parvenu uit de villawijk van Brasschaat, de burger die vindt dat de wet te streng is en de burger die vindt dat de wet te laks is enz. Volgens Rogiers brengt het Blok deze burgers nooit samen. De enige verbondenheid, die het nastreeft, is die van het stemhokje. Als geen an der partij weet het Blok het verspreid levende en contradictoire onbehagen te recupereren.

Het ruimere maatschappelijke onbehagen kwam even aan de oppervlakte in de Witte Mars van 1996. De witte beweging had de potentie van een catharsis, vindt Rogiers, maar er gebeurde niets mee, een uniek moment zou toen gemist zijn om een meer creatieve democratie te forceren. Het Blok, dat opvallend zweeg gedurende de Dutroux-affaire, kwam weer aan zet. Rogiers is hard voor de reserves van veel intellectuelen ten tijde van de Mars: hij heeft het over het ‘verraad van de klerken’. Even hard is hij voor de abdicatie van de media die vluchten in intellectualisme of populisme, ivoren toren of straat. Infotainment, het schaamteloze heersen van de emotie, de terreur van de live uitzending, het straatinterview komen volgens hem vervaarlijk dicht hij de ‘eenvoud’ van het Blok. Links-progressieve opiniemakers, die hun impact op de ware samenleving overschatten, monopoliseren de beeldvorming. Ze dragen het eigen morele gelijk uit in hun preken voor de overtuigden uit eigen kring, terwijl ze niet zien dat die kring gesloten is en de anderen, o.a. de 600.000 stemmers op het Blok, buiten houdt. Rogiers omschrijft de echte journalistieke opdracht in termen van ‘zo helder, volledig en correct mogelijk te berichten over de samenleving.’ Een juiste toon, een zorgvuldige invalshoek en het schetsen van de context zijn daarbij belangrijk. De culturele sector heeft volgens Rogiers in haar bezinning op de gevaren van extreemrechts ook geen wezenlijke bijdrage geleverd aan de versterking van de democratie. Kunstenaars moeten in zijn ogen dan ook vooral goede kunst maken, geen ‘geëngageerde’ kunst.

[p. 142]

Na de diagnose hoort een remedie. Rogiers ziet die in ‘ontmoetingen’ en ‘contacten’. Contact leidt tot verbondenheid en betrokkenheid. Betrokkenheid organiseren is vrij van paternalisme en populisme, het groeit in de praktijk en kost tijd. Maatschappelijk weefsel aanmaken of herstellen is altijd patchwork: ‘als het maar gaten dicht’. Samenlevingsopbouw gaat van intensievere contacten tussen individuen tot het oprichten van straat- en wijkcomités, van hoorzittingen tot referenda. ‘Contact dient niet om keer op keer aan de mensen uitte leggen hoe democratie werkt, het is de democratie zelf die werkt en niet ophoudt zichzelf te vernieuwen.’ (p. 94). Ook de journalist moet betrokken zijn in de zin van onbevangen, nieuwsgierig naar contact met de samenleving.

Ik denk dat Rogiers grotendeels gelijk heeft. Zijn remedie oogt niet spectaculair en klinkt vanzelfsprekend: beleid, preciezer: samenlevingsopbouw als indirecte strijd tegen extreem-rechts. Het zal een werk van lange adem zijn. We moeten daarbij elke fixatie op het Blok zelf inderdaad afzweren. Ik betwijfel in dit verband of het nuttig is het Blok ‘fascistisch’ te noemen, zoals Rogiers in zijn inleiding doet, ‘om ervan af te zijn’, alsof hij toch even wil offeren op het altaar van de politieke correctheid, in een boek dat er voor de rest van gespeend blijft. ‘Fascistisch’ is een woord waarin elke rationele argumentatie opgeslokt wordt als in een zwart gat. Het helpt een discussie nooit vooruit, laat staan dat het iets verandert in de samenleving zelf.

Journalist-reporter Rudi Rotthier, die op deze aardbol al wat afreisde, heeft een reis in eigen land ondernomen. Hij trok naar de Antwerpse gemeente Borgerhout, Borgerokko in een bepaalde volksmond, als naar een oorlogsgebied, een soort Timboektoe. Bedoeling was de polsslag te voelen van de ‘mythologische bruine gemeente’, waar een kwart van de bevolking uit Marokkanen bestaat, en die symbool staat voor de doorbraak van extreem-rechts in Vlaanderen. Eerder dan elders stemde men er Vlaams Blok, en tegelijk worden er in de verloederde wijken meer en meer pogingen ondernomen om het tij te keren. Overigens onttroonden Deurne (‘Deurnistan’) en Hoboken, twee andere Antwerpse gemeenten, Borgerhout bij de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2000 wat het aantal Blokstemmen betreft.

Het Bezoek-het-reservaat genre is heikel. Ramptoerisme is nooit veraf, maar Rotthier is gelukkig geen CNN-sterjournalist op doortocht met een cameraploeg. Vier maanden (tussen augustus en december 2000: in oktober van dat jaar hadden de gemeenteraadsverkiezingen plaats) verbleef hij in Borgerhout, hij liep er rond en sprak er met de mensen. Hij weet dat hij niet te veel in het beeld moet gaan staan, en registreert vooral de verhalen van de bewoners. ‘Gij kunt goed luisteren’, vertrouwen oudjes hem toe. De reiziger in eigen land - die bij de gemeenteraadsverkiezingen slechts twintig kilometer verderop zijn eigen stem moet gaan uitbrengen - breekt op tijd op, als Borgerhout gewoon een gemeente is geworden, waar hij niets meer opmerkt. Een boek moet geschreven worden.

Rotthiers maakte een dwarsdoorsnede van een stuk Vlaanderen, en levert een waarachtige tranche de vie af. Hij is journalist genoeg om zelf op empirisch onderzoek te gaan als beweringen worden gelanceerd dat zwartrijders op de tram vooral allochtonen zijn. Hij hoedt zich daarbij voor het trekken van te vergaande conclusies uit dat onderzoek. ‘Ik merk nooit wat’, bekent hij vaak, maar ook dat veralgemeent hij niet. Hij maakt buurtvergaderingen mee, hoort de klaagzangers aan, peilt de verzuring, maar vooral de eenzaamheid, de contactstoornis, het wantrouwen: ‘In deze atmosfeer heeft het Vlaams Blok geen campagne nodig. Potentiële winst schuilt niet in brochures of huis-aan-huis-bezoeken, maar zit in de zeurmolen, aan de toog, of in winkels, de onstopbare stroom van steeds herhaalde klachten en gedeelde zuchten, waarbij de partij meestal niet eens wordt vermeld. Zo wordt het Blok slapend rijker. Zeurend rijker.’ (p. 155).

Hij luistert ook naar de ‘positivo's’, gestudeerde tweeverdieners die bewust de buurt als woonplaats hebben uitgekozen, en die hij definieert als ‘mensen die geen problemen hebben’, Duitse cameraploegen vinden overigens dat het reuze meevalt in Borgerhout, vergeleken met Berlijn. Het wordt snel duidelijk dat iedereen zijn Borgerhout tussen zijn oren meedraagt; dat le spectacle est dans le spectateur. Een vluchteling uit Kasjmier heeft er geen benul van in een probleembuurt te wonen, een Marokkaan noemt de Berbers vol misprijzen achterlijk, Marokkaanse meisjes pleiten dan weer voor meer sportterreinen, jeugdhuizen voor jongens. Zij zorgen wel voor zichzelf:

[p. 143]

‘“Doe iets voor de jongens”, herhaalt hetzelfde meisje, en ze voegt eraan toe: “Dat maakt het voor ons ook makkelijker.”’ (p. 169). Want een andere Marokkaan, een bemiddelaar, heeft de reporter geleerd dat Marokkaanse jongens hun vrijheid op straat vinden, en meisjes op school.

Rotthier ziet veel mensen veel en lang (commerciële) TV kijken, wat hen nog troostelozer maakt, en stelt dus vast wat sociologen sindsdien hebben vastgesteld: dat TV kijken ‘rechts’ maakt als het gepaard gaat met het wegblijven uit het netwerk van verenigingen en clubs die mensen sociale vaardigheid en gevoeligheid bijbrengen. De cafébazin verdween, de buurtwinkel, de melkronde. Veel later moet een batterij welzijnswerkers, straatwijk- en buurtpsychologen de potten lijmen en de vervreemding tegengaan.

Het boek van Rotthier benadert de ‘correcte maatschappelijke reportage’ die Rogiers voor ogen heeft in zijn pleidooi voor zorgvuldige en correcte journalistiek, en die in zijn ogen meer doet dan tien boeken, waaronder het zijne. Het vormt met de analyse van Rogiers een mooi diptiek.

Overigens ben ik van mening dat er nu voldoende boeken over het Blok zijn geschreven, dat er voldoende analyses beschikbaar zijn. Het laatste boek in de rij is dat van de minister-president van de Vlaamse regering Patrick Dewael. Daaruit kan je leren dat de liberale kopstukken weer het belang aanvaarden van het middenveld, dat kluwen van organisaties, verenigingen en clubs, koffietafels en pingpongwedstrijden tussen burger en staat in, zo belangrijk voor samenlevingsopbouw. Het was tien jaar geleden ten tijde van de Burgermanifesten van Guy Verhofstadt anders. Het literaire tijdschrift Yang (dat blijkbaar meer wil zijn dan een literair blad alleen) publiceerde een hele krant met reacties op het boek van Rogiers. In de inleiding sluimert een zekere dubbelzinnigheid: aan de ene kant wil men alsnog en weer - voor de laatste keer? - het debat aanzwengelen, aan de andere kant lijkt de redactie niet te geloven dat dat iets zal uithalen, en roept ze op om na het debat over te gaan tot de orde van de dag, tot de ‘gezamenlijke opbouw van een maatschappij waarin iedereen zich zodanig opgenomen weet, dat exclusieve partijen er geen plaats meer hebben.’ Na de eerste doorbraak van extreem-rechts in Vlaanderen in 1991 schreef Herman de Coninck: ‘De zee heeft een tamelijk grote zelfreinigende kracht. Met al haar algen en wieren en sponsen kan ze toch tamelijk wat toeristen aan. Misschien moet op die manier ook de democratie zichzelf schoonspoelen. Maar dan moeten al haar algjes aan het werk.’ Tien jaar later is het niet anders, ook al is de zee wat vuiler geworden. Algjes aller landen, verenig u. Er is werk te doen.

Luc Devoldere

mand claeys, Het Vlaams Blok in elk van ons, Van Halewyck, Leuven, 2001.
filip rogiers, Eigen schuld eerst. Wat we niet willen horen over extreem-rechts in Vlaanderen, Nijgh & Van Ditmar. Amsterdam/Antwerpen, 2001.
rudi rotthier, Hotel Fabiola, Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2001.
patrick dewael, Wederzijds respect. De gevaren van het Blok, Houtekiet, Antwerpen/Baarn, 2001.
‘Wat we niet willen horen over extreem-rechts in Vlaanderen. Reacties op filip rogiers' Eigen schuld eerst’; in Yang, 03-01, extra editie, september 2001.