Ons Erfdeel. Jaargang 45

Film

Hier spreekt men Nederlands?

Er gingen op het voorbije filmfestival van Gent (oktober 2001) ongewoon veel nieuwe Vlaamse films in première. Dat maakt voor alle waarnemers de verleiding groot om te gewagen van een nieuw elan. Maar laten we het liever houden bij de term ‘verrassing’: de laatste jaren hoorde je producenten alleen maar klagen dat het steeds moeilijker werd nog lokale producties op te starten. Privé-investeerders kwamen niet meer over de brug omdat er met Vlaamse films geen frank te verdienen viel. Als je de richtlijn van Europa daarnaast legde die stelde dat de overheid niet meer dan 50% van het filmbudget mocht betalen, dan was de enige logische conclusie dat we onze regionale filmproductie best meteen konden begraven.

Maar nee dus, de Vlaamse film blijft maar uit zijn as verrijzen. En in de nabije toekomst, zo verkondigde Vlaams minister van cultuur Bert Anciaux op ditzelfde filmfestival, zou de situatie een stuk rooskleuriger worden. De overheid had van Europa de toestemming gekregen de 50%-norm te overschrijden. Verder zou het nieuwe Vlaamse Audiovisuele Fonds vanaf 2002 over meer geld kunnen beschikken dan ooit tevoren en werd zelfs de taxshelter concreet in het vooruitzicht gesteld, die investeringen in film ten dele fiscaal aftrekbaar maakt.

[p. 132]

Uit ‘Les enfants de l'amour’ van Geoffrey Enthoven.

We keren terug naar het heden, naar de Plateauprijzen die Lieven Debrauwer op het festival in ontvangst nam voor zijn opmerkelijke langspeeldebuut Pauline en Paulette en vooral naar vier nieuwe Vlaamse films die hier in première gingen: Falling van Hans Herbots, de verfilming van de overal geprezen roman Vallen van Anne Provoost; Olivetti 82 van Rudi van den Bossche naar de gelijknamige theatermonoloog van Eriek Verpale; De verlossing van Hugo Claus en ten slotte Les enfants de l'amour van Geoffrey Enthoven.

Falling, Olivetti 82 en De Verlossing lopen al in de zaal. Les enfants de l'amour zal pas later in 2002 volgen. Er wordt nog onderhandeld met de verdelers. Het is niet mijn bedoeling deze vier films uitvoerig met elkaar te vergelijken. Ik beperk me tot een tweetal aspecten. Falling, Olivetti 82 en De verlossing zijn verfilmingen

Uit ‘Falling’ van Hans Herbots.

van vooraf bestaande literaire werken. Les enfants de l'amour staat in dit opzicht helemaal aan het andere eind: het vertrekt niet bij een literaire tekst, maar bij de werkelijkheid van de acteur. Aanvankelijk had deze film een documentaire moeten worden over het weinig benijdenswaardige lot van jonge kinderen van gescheiden ouders. Geoffrey Enthoven had daarvoor geld gekregen van een vereniging die zich het lot van deze kinderen aantrekt. Toen de research al een heel eind gevorderd was, bleek dat de betrokken families niet meer bereid waren om verder mee te werken aan het project en werd besloten op basis van de opgedane ervaring een scenario voor een fictiefilm te schrijven. Vanwege de Waalse opdrachtgever lag het gebruik van de Franse taal voor de hand, maar volgens Enthoven zelf, had die keuze ook andere motieven. Het dilemma standaardtaaldialect, en in tweede instantie de grote verscheidenheid aan Vlaamse dialecten, laat zich op film zelden vertalen tot een overtuigend, authentiek aanvoelend geheel. Door het Nederlands door het Frans te vervangen, was dat probleem van de baan. De grotere openheid naar de internationale markt was meegenomen. Wat er van deze theorie ook zij, feit is dat de opzet van Enthoven uitstekend geslaagd is. Zijn aanpak staat dicht bij de directheid van de documentaire. Het spel van de acteur staat centraal. Scènes worden in een ruk opgenomen, de camera volgt. Dat is een van de grote verworvenheden sinds het videoformaat enige jaren terug zijn intrede deed in de bioscoop. Het scenario is van een grote frisheid. Er is geen literair origineel, zoals bij de andere drie films die we verderop ter sprake brengen. Op het eerste gezicht lijkt Enthoven gewoon de realiteit te registreren. In werkelijkheid hebben we te maken met een doordachte constructie. Enthoven volgt

[p. 133]

drie kinderen, op drie achtereenvolgende dagen van de week: vrijdag, zaterdag en zondag. Voor kinderen van gescheiden ouders zijn dat speciale dagen, want vaak betekent het dat ze van de ene ouder verhuizen naar de andere. Zo brengen Winnie en Michael het weekend door bij hun vader en gaat Aurelie, het derde kind, op bezoek bij een tweede vader, want Nathalie heeft kinderen uit twee relaties. De levens van gescheiden ouders en hun kinderen zijn vaak een puinhoop, laat Enthoven aanvoelen met deze film. Zijn betoog verzinkt nergens in tranerigheid of sensatiezucht. Alleen de weinig geïnspireerde muziekband doet wat af aan de directheid van de beelden.

Ook bij Falling van Hans Herbots en Anne Provoost is er iets met de taal. Om het acteerspel vloeiender te maken, kiezen de makers voor het Engels. Naar verluidt schrok men ervoor terug het Nederlands te combineren met andere talen. De tiener Lucas wordt in het Zuiden van Frankrijk geconfronteerd met extreem-rechts, een gegeven waar hij voordien kennelijk nog nooit van heeft gehoord. Ook over de familiegeschiedenis van moederskant is hij volledig onwetend. Gaandeweg leert hij iets bij over beide onderwerpen. Falling lijdt aan minstens twee onevenwichtigheden: het Bildungsproces van Lucas wordt onhandig en ongeloofwaardig aangebracht. Ten tweede begint de boodschap al snel de overhand te krijgen op de film. Daardoor raak je na verloop van tijd gefixeerd op de naden, de lijm en de ophanging van de constructie. De hoofdrollen worden (op Koen de Bouw en Wouter Hendrickx na) vertolkt door een internationale cast (Lee Williams als Lucas, Angela Bettis, Jill Clayburgh en Alice Krige). Herbots bereikt op

Uit ‘De verlossing’ van Hugo Claus.

dat vlak een aanzienlijke graad van homogeniteit maar met de consistentie en de innerlijke logica van de vertelling is het minder goed gesteld. De verlossing van Hugo Claus is een echte ‘Vlaamse’ film, met personages recht uit de Vlaamse klei. Maar ook hier krijgen we het ongewone fenomeen van de Vlaamse film met Nederlandse ondertitels. De acteurs praten geen Nederlands of half-Nederlands, zoals in andere Claus-films, maar wel rechttoe rechtaan Antwerps dialect. De dialogen en de personages winnen daardoor aan kracht. Gilda de Bal speelt de rol van Magda, een oudere vrouw die op sterven ligt. Haar echtgenoot Oscar, vertolkt door Jan Decleir, is een voddenkoopman.

Uit ‘Olivetti 82’ van Rudi van den Bossche.

[p. 134]

De echtelijke woning draagt daar de sporen van: het is een opslagplaats voor afgedankte huisraad. Zo is ook de relatie van Magda en Oscar: een liefde die met het slib van de jaren vormeloos is geworden. We leren het verhaal van dit echtpaar kennen op de laatste levensdag van Magda. We ontmoeten de kinderen Vanderginste, Johnny (Peter Van den Begin) en Julia (Elke Dom), die op bezoek komen, en, via de verbeeldingswereld van Magda, ook de inmiddels overleden zus Marleen (Willeke van Ammelrooy) die een grote rol heeft gespeeld in het leven van Magda. In dit huishouden krijgt de onderkant van het bestaan het laatste woord. De interactie gebeurt volgens de grammatica van de groteske klucht. Visueel wordt alles opmerkelijk sober in beeld gebracht, vrij ingehouden. Maar dat kan niet verhullen dat de regie als geheel wat ideeën mist (de uitbeelding van de verbeeldingswereld van Magda bijvoorbeeld). De dialogen zijn aan de voorspelbare kant. De acteerprestaties, daarentegen, zijn geloofwaardiger dan gewoonlijk bij Claus. Dat heeft alles te maken met de consequentie waarmee de talenknoop werd doorgehakt en waarmee het personage van Willeke van Ammelrooy dan ook genadeloos naar het Antwerps wordt gedubd.

Olivetti 82 gaat met de talenkwestie om zoals vanouds in de Vlaamse film: Standaard-nederlands, algemeen Vlaams en zondags dialect worden door elkaar gehaspeld. Daarmee krijgt de dramatische taal van de film een artificieel statuut, die nergens naar taalgebruik in de realiteit verwijst. De film volgt trouw de structuur van de theatermonoloog, zoals die door Verpale destijds voor de acteur Bob de Moor werd geschreven. Zoals bij Claus krijgen we een doorsnede van het Vlaamse leven na de Tweede Wereldoorlog, hier bekeken vanuit het outsidersstandpunt van de schrijver Bernard van de Wiele (Dirk Roofthooft), zoon van een Vlaamse moeder en een Canadese vader met joodse wortels. Van de Wiele wordt op kerstnacht opgepakt door de politie. Hij wordt verdacht van moord en moet van de politie zijn versie van de feiten geven. Om hem daarbij te helpen krijgt hij (als schrijver) een schrijfmachine ter beschikking, een Olivetti 82. Van de Wiele geeft ons niet alleen het verhaal van een moord, hij vertelt zijn hele leven. Een trauma dat hij opliep in zijn vroege jeugd (en dat doorwerkt tot in het heden) en zijn fascinatie voor de joodse cultuur staan daarin centraal. Helaas heeft Van Den Bossche niet de sleutel gevonden om de verbeeldingswereld van Verpale tot leven te wekken. Hij betuigt op eerder schoolse wijze respect aan het origineel van Verpale. Decoupage en mise-en-scène missen expressie.

Eind 2002 keren deze vier films terug naar Gent en komen ze op hun beurt in aanmerking voor de Plateauprijzen. Als ik ze vandaag al zou mogen uitreiken, dan zouden ze gaan naar de jonge cineast Geoffrey Enthoven. De Vlaamse film heeft volgens mij baat bij een aanpak die vertrekt bij de realiteit van de acteur in plaats van de respectabiliteit van het literaire origineel. De handschoen is aan Frank van Passel en zijn Elsschotfilm Villa des Roses om het tegendeel te bewijzen.

Erik Martens

Les enfants de l'amour van geoffrey enthoven (scenario en regie), met in de belangrijkste rollen Fauve De Loof, Jean-Louis Leclerq, Michael Philpott, Nathalie Stas, Winnifred Vigilante, Olivier Ythier, 90 minuten.
Olivetti 82 van rudi van den bossche naar de gelijknamige monoloog van eriek verpale (scenario rudi van den bossche en ilse somers) met in de belangrijkste rollen Dirk Roofthooft, Nand Buyl, Hilde Heijnen, Hans De Munter, Peter Gorissen, Ingrid De Vos, Herbert Flack, 88 minuten.
De verlossing van hugo claus (regie en scenario), naar het gelijknamige toneelstuk, met in de belangrijkste rollen Gilda De Bal, Jan Decleir, Willeke van Ammelrooy, Peter Van Den Begin, Elke Dom, 90 minuten.
Falling van hans herbots naar de roman Vallen van anne provoost (scenario hans herbots, anne provoost, john paul chapple en jenifer landor) met in de belangrijkste rollen Lee Williams, Angela Bettis, Jill Clayburgh, Alice Krige, Koen de Bouw, Lydia Chagol, 105 minuten.