Ons Erfdeel. Jaargang 45

‘De herhaling is nooit eentonig’.
‘Gedichten 1938-1992’ van Bert Voeten

Vanaf zijn debuut in 1940 in het katholieke tijdschrift Roeping publiceerde Bert Voeten (1918-1992) in tal van literaire tijdschriften, o.m. Criterium, Groot Nederland, Aristo, Centaur, De nieuwe stem, Barbarber en De tweede ronde. Hij behoorde tot de redacties van Proloog, Het woord, Ad interim en De gids. In de uitvoerige aantekeningen achterin de luxueus uitgegeven Gedichten 1938-1992 zijn echter slechts twee tijdschriften vermeld als plaats van eerste publicatie: Barbarber en De tweede ronde. Over andere tijdschriften wordt gezwegen. In Voetens Verzamelde gedichten - een titel die enkel op de band ervan voorkomt - staan namelijk alleen de gedichten én vertaalde gedichten die hij ooit zelf heeft gebundeld.

Uit de chronologisch geordende bundels zijn die gedichten weggelaten welke meermaals door Voeten werden gebundeld. Als de

[p. 110]

Bert Voeten (1918-1992) - Foto Pb. Mechanicus.

samensteller voor de keuze uit twee of meer gepubliceerde versies stond, koos hij voor de laatste versie. Dit heeft tot gevolg dat in een bundel uit 1949, De ammonshoorn, drie versies uit 1983 zijn beland. De drie oorspronkelijke vertalingen van gedichten van Thomas Stearns Eliot uit 1949 zijn verhuisd naar ‘Aantekeningen’, een afdeling die door dit soort toevoegingen vol verrassingen staat. Aan varianten en versies is er geen gebrek. Ze zijn hier consciëntieus geregistreerd. Voetens streven naar precisie en perfectie - ‘nimmer talen naar gistren / het vers is steeds een begin’ - laat zich demonstreren aan het onderstaande gedicht uit De tijd te lijf (1961). Van twaalf regels bleven er na twee bewerkingen (1963, 1988) negen over.

Als het eb wordt zie je de baaien leeglopen.
Geweldige brakke zandplaten liggen te dampen
als zoutfabrieken. Kinderen plukken mossels.
Een meisje zingt in haar lichaam dat het glinstert.
Twee nonnen lopen een kreek door met beenwitte enkels.
Boten hangen beschonken op het droge.

Elke middag zie ik de val van het water,
de terugtocht naar de slikkende oceaan.
De herhaling is nooit eentonig.

Regel 5 bestond in 1963 nog uit drie regels:

Twee nonnen lopen een kreek door -
hun beenwitte enkels
knipperen tegen het ketsende licht, de ruimte.

Regel 9 was in 1961 en 1963 niet de slotregel. Er volgden nog de woorden:

Elke keer glanst het zoute wonder van de schoonheid anders.

Een afdeling ‘Verspreide gedichten’ of ‘Nagelaten verzen’ is er niet. In deze opzet blijft Voeten als het ware zelf de samensteller van zijn Verzamelde gedichten, want meer dan de al eerder door hem gebundelde gedichten staan er niet in. Daardoor ontbreekt hier bijvoorbeeld het viertal debuutgedichten uit 1940 in Roeping. Wat er weer wel in staat uit 1940 is het gedicht ‘Voor de afvaart’, dat afkomstig is uit Criterium en door Voeten werd opgenomen in De blinde passagier (1946).

Het duurt even voordat men gewend raakt aan het wat vreemde totaalbeeld van deze verzameling. Het begin ligt niet bij 1938 of 1940, maar bij 1944. Soms is de chronologie doorbroken door invoeging van latere versies. Dan weer vallen er grote lacunes, bijvoorbeeld bij de vier ‘verzamelbundels’ die Voeten zelf samenstelde: De blinde passagier (1946), Menselijkerwijs (1958), Er gebeuren geen wonderen (1963) en Gedichten 1950-1980 (1988). Voeten nam veel van zijn gedichten hierin voor een tweede of derde keer op. Als titels van afdelingen in Gedichten 1938-1992 zijn ze gehandhaafd, maar inhoudelijk zijn ze grotendeels uitgehold. Daarentegen zijn de oorspronkelijke bundels van Voeten redelijk intact gebleven. Het zijn er negen, afgezien van zijn eerste bundeltjes in eigen beheer en allerlei latere kleine uitgaafjes. Eén gedicht staat er twee keer in: ‘Stadsrand in de winter’ (p. 224 en p. 274). Het had volgens de ijzeren consequentie van de samensteller alleen ‘in de oorspronkelijke omgeving’ moeten staan (p. 224), ware het niet dat Voeten dit gedicht had overgeheveld naar het later ontstane ‘Kwintet voor een stad.’ Het ging de samensteller echter te ver om een als ‘kwintet’ betitelde cyclus te reduceren tot een viertal gedichten.

Er is heel wat voor te zeggen om het jaartal 1938 uit de titel te vervangen door 1944, het jaartal van zijn debuut in boekvorm, Babylon herhaald, de bundel waarmee Gedichten 1938-

[p. 111]

1992 opent. Het is niet uit te sluiten dat Voeten enkele gedichten al in 1938 geschreven heeft, maar opzet en indeling van deze Verzamelde gedichten berusten nu eenmaal op het jaar van uitgave van de opgenomen bundels. Ook 1992 is een weinig overtuigend jaartal: het is het sterfjaar van de dichter, maar niet het jaartal dat behoort bij de laatste erin opgenomen uitgave: het bibliofiel uitgegeven gedicht ‘Oude tuin’ uit 1991. Gedichten 1944-1991 zou als titel juister zijn geweest.

Babylon herhaald, opgedragen ‘Aan de ballingen in Polen’, is een opening die er thematisch mag zijn. Deze kleine cyclus krijgt een overtuigend vervolg in ‘De trein’ uit De zon op mijn hand (1956), met de beginregels die het motto zouden zijn van Het bittere kruid (1957) van Marga Minco, zijn echtgenote:

Er rijdt door mijn hoofd een trein
vol joden, ik leg het verleden
als een wissel om...

Naast realistische ‘tijdsgedichten’ schrijft Voeten in het begin met groot gemak escapistische, romantische verzen in de trant van Roland Holst en Slauerhoff. Soms schrijft hij ineens ‘gewoner’ en doet hij aan Achterberg denken, vooral in erotisch getinte gedichten.

Vandaag heb ik je kamer teruggevonden:
de bibelots, het bed, wat stille boeken,
het groen' en gouden van uitheemsche doeken
die jij je omsloeg, die ik heb ontbonden.

En op de tafel zag ik dagboekbladen:
je schrift, de vage teekens van je handen,
eenzaam als vogels op besneeuwde landen,
als in een vlakte donkere nomaden.

Ik weet niet meer hoelang ik heb gelezen
en weder ingegaan ben tot je wezen
als toen ik naast je lag, je hoorde spreken:
‘Zijn wij niet altijd vreemden voor elkander,
gereed om in den morgen op te breken?
Hoe dwaas, jouw hoop dat ik nog ooit verander’

(Sonnetten voor Solaria, 1945)

In Met het oog op morgen (1953) zijn de versregels smaller en de gedichten korter. De beeldspraak is nog altijd overdadig, zij het eigentijdser. De werkelijkheid breekt opvallend hard door, zoals in ‘De trein’ en in ‘Mijn broer’, dat begint met: ‘De telefoon vertelde mij zijn dood’. Vertalingen van Jacques Prévert en E.E. Cummings begeleiden deze doorbraak:

Een man komt bij een bloemiste
om wat bloemen te kopen
de bloemiste omwikkelt de bloemen
de man steekt zijn hand in zijn zak
om geld te pakken geld
om de bloemen te betalen
maar hij brengt op hetzelfde moment
eensklaps
zijn hand naar zijn hart
en hij valt
(...)

(Jacques Prévert)

Nog weer een andere poëzie breekt aan met Een bord bekijken (1966): alledaags, noterend en observerend, met veel oog voor details en niet gespeend van humor. Het is de periode van Barbarber en het Nieuw Realisme. Voeten doet volop mee. Maar veel onderscheid is er niet tussen hem en nieuw-realistische kompanen als J. Bernlef, K. Schippers en C. Buddingh'.

Het meisje dat in de lege
dorpsstraat met een leeg
papier op schoot zit
om autonummers te noteren
zegt als je vraagt waarom:
‘Ah ça, c'est pour passer le temps, monsieur.’

Vijftig moest maar eens voorbij zijn en dit soort teksten werkte extra relativerend. Achteraf is het nieuw-realistische gedeelte in Verzamelde gedichten toch meer een aardige reeks dagboeknotities, taalvaardige opkikkertjes, tussendoortjes en dagsluitertjes. Zodra persoonlijke geschiedenis en de weemoedige reflectie daarop mee gaan spreken, leven, net als bij Buddingh', de gedichten weer op.

Zoals de boterboer
voor mijn grootmoeder knielde
achter zijn mand
en haar de zuivel aanbood
en haar de eieren op de hand liet wegen

[p. 112]

 

en onderworpen wachtte op haar uitspraak

 

over de prijzen en de kwaliteit

 

zo stelde ik mij voor

 

dat een horige

 

knielde voor een russische grootvorstin.

(Een bord bekijken, 1966)

‘Een aangenaam lichtvoetige toon’, zo luidt een karakterisering door Menno Wigman in zijn recensie van Gedichten 1938-1992 (HP/De tijd, 17 augustus 2001). Voor Voetens poëzie van de jaren zestig heeft hij zeker gelijk. Tegelijk gaat hij daarmee voorbij aan het niet geringe vermogen van de dichter om de schrille werkelijkheid van zowel de Tweede Wereldoorlog als van alledag te signaleren en verbeelden. Voeten kan verrassend goed in de huid van een ander kruipen - hij vertaalde meer dan tachtig toneelwerken. Hij kruipt daar soms maar moeilijk uit. Wanneer hem dit lukt, en dat is toch nog vaak het geval, staat hij levensecht voor je.

Siem Bakker

bert voeten, Gedichten 1938-1992, De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 642 p. Verantwoording, Aantekeningen en Bibliografie: Kees van der Zwan.