Ons Erfdeel. Jaargang 45

‘Ik kwam, zag en vrat’
Portret van de kunstenaar als een termiet

Niets is zo banaal als reizen. Men verplaatst zich van punt A naar punt B. De aardrijkskunde (de landschappen waar men doortrekt) en de geschiedenis (alles wat er in die landschappen is gebeurd) zijn altijd groter dan de reiziger. Niets is zo moeilijk als schrijven over de reis. Men schrijft altijd achteraf. Men monteert de reis. Dat is kunstmatig. De lezer van reisverhalen weet dat wel, maar vindt dat hij het niet mag merken. De kunst bestaat erin de kunst te verbergen.

David van Reybrouck reisde een vergeten plagiaatgeschiedenis achterna tot in Zuid-Afrika, en schreef er een boek over, dat op een reisverhaal lijkt, er de uiterlijke vorm van heeft, maar meer is dan een reisverhaal, omdat het in wezen een reis in de geest is.

In 1926 publiceerde Maurice Maeterlinck, de enige Nobelprijswinnaar literatuur uit de Lage Landen, La vie des termites. De in het Frans schrijvende Gentenaar kwam toen vooral aan de kost met het schrijven van essays en vulgariserende boeken over het leven van de bijen en de intelligentie van de bloemen. De mieren zouden volgen. Na de scheppende jaren was de administratie van de carrière gekomen. Die Maeterlinck zou zich hebben schuldig gemaakt aan plagiaat van de Zuid-Afrikaanse schrijver Eugène Marais (1871-1936), een zonderlinge kruising van een aan morfine verslaafde dichter die zelfmoord zal plegen (Komrij eert hem met negen gedichten, op een verzameld werk van slechts 31, in zijn bloemlezing van Afrikaanse poëzie), advocaat, journalist, amateurbioloog en bavianen- en termietenkenner.

[p. 108]

Van Reybrouck onderwerpt de tekst van Maeterlinck en Marais aan een zorgvuldig vergelijkend onderzoek, zoekt manuscripten en drukproeven op, duikt onder in archieven en privécollecties, bezoekt de biograaf van Marais. In elk spoor bijt hij zich vast. Maar elk spoor loopt dood. Eén wetenschappelijke benaming die Maeterlinck alleen van Marais lijkt te kunnen hebben, blijft lang de brug tussen de twee oevers die La vie des termites en Die siel van die mier van Marais heten. Maar het uiteindelijke spijkerharde bewijs dat Maeterlinck een tekst van Marais, met de desbetreffende term, gelezen moet hebben, ontglipt altijd. Uiteindelijk blijft over dat Marais de theorie lanceerde van de termietenhoop als een lichaam, een zelfstandig organisme, waarbij het geheel meer is dan de som van de delen, en dat Maeterlinck die metafoor ook heeft. Over de metafoor: ‘Je kon de verbluffende sociale organisatie van de termieten alleen vatten door niet langer naar individuele dieren te kijken maar de hele termietenhoop als een zelfstandig lichaam te beschouwen. De termietenhoop was een superorganisme en elk van de kasten stond in voor een orgaan of lichamelijke functie: de koningin kwam overeen met de hersenen en het voortplantingsorgaan, de schimmeltuinen met het spijsverteringsorgaan, de werkers en soldaten met de rode en witte bloedlichaampjes, de wand van de termietenheuvel met de menselijke huid, het jaarlijkse uitzwermen van de gevleugelden met de geslachtsdaad.’ (p. 85). Maar deze organicistische metafoor hing in de negentiende eeuw in de lucht, en werd geopperd door verschillende mensen, los van elkaar. Ze komt ook van heel ver. Bij Livius lezen we al de fabel van Menenius Agrippa, die in een toespraak tot het plebs in staking tegen de senatoren de Romeinse res publica vergeleek met een lichaam waarin alle delen gedoemd zijn om samen te werken: als de handen weigeren voedsel te brengen naar de mond, zodat het niet in de maag terechtkomt, zal deze niet de krachten kunnen terugsturen naar alle ledematen. En de gemeenschappen van sociale insecten met hun soevereinen, militaire kastes en arbeidersmassa's vinden we toch al in de beschrijving van de ideale Staat van Plato? Wat was hier eerst? Van het pathetische plagiaat blijft uiteindelijk alleen hoogstens intertekstualiteit over.

Maar intussen is de zoektocht al lang vergleden

David van Reybrouck (^o1971) - Foto Lieve Blanquaert.

van de plagiaatgeschiedenis naar Marais zelf.

Uiteindelijk blijkt Van Reybrouck altijd naar Marais op zoek te zijn geweest, gefascineerd door diens onmogelijke combinatie van poëzie, journalistiek en wetenschap, niet meer en minder dan het aristotelische ideaal van het schone, het goede en het ware. Op het einde van het boek denkt hij de aan morfine verslaafde Marais zelfs, hopeloos en lichtelijk pathetisch, te vinden in een, overigens bescheiden en goed gecontroleerde hallucinogene trip op een Brussels dak. De geestverruimende ervaring die over hem komt, is er vooral een van sereniteit, epicuristische ataraxia.

Maar er is nog meer aan de hand in dit boek. Er loopt nog meer uit de hand. Uiteindelijk gaat het immense post-apartheid Zuid-Afrika met de jonge onderzoeker aan de haal. In plaats van de strak georganiseerde, collectieve heilsstaat van de termietenhoop ontdekt hij een desintegrerend land, zonder structuur, cohesie, vertrouwen. In plaats van historisch plagiaat ontdekt hij armoede en endemisch racisme. Het verleden is er geen stoffige eruditie, maar rauwe herinnering: ‘Waarheid is er geen academische illusie, maar het begin van troost.’ (p. 260). En dat ritueel van troost was de Waarheidscommissie. In zijn zoektocht naar Marais reist Van

[p. 109]

Reybrouck door een Zuid-Afrika waar de Boerenoorlog nog niet voorbij lijkt. Hij ontmoet er een gesloten gemeenschap van blanken (‘Of hy praat Afrikaans, of hy swyg.’ (p. 227)) die er eerder Victoriaanse stereotypen (van achterlijkheid en primitiviteit) over de zwarten op na blijft houden dan verontwaardiging te koesteren over aids, corruptie, criminaliteit, positieve discriminatie en de Waarheidscommissie. Met de juiste terughoudendheid van de luisterende reporter laat hij die blanken aan het woord, hij leert schieten op hun schietbanen: ‘Iemand die een paar dagen in een gebied met een complexe politieke situatie verblijft, moet niet meteen gaan bekeren, zeker niet bij een gemeenschap die al een eeuw lang hetzelfde denkt.’ (p. 247).

In ‘literaire non-fictie’ kan veel. Hier vormen een scheut reizen, een scheut onderzoek, de rode draad van de whodunit de cocktail. Het is de reizende en zoekende schrijver zelf, de nieuwsgierige onderzoeker en reporter die internetcafés binnenstapt in zijn gulzige, vertakkende zoektocht, die dit disparate boek samenhoudt. De termiet die vreet en zich laat aanvreten. Van Reybrouck wil zijn twijfels naast zijn bevindingen laten staan, zijn lafheid naast een poging tot eerlijkheid. Als hij de racistische opmerkingen die hij opvangt niet heeft tegengesproken, en een Afrikaanse, onversneden racistische adolescent sympathiek blijft vinden, vecht hij met zijn wroeging. Zijn particuliere, knagende historische interesses behoeven dan weer volgens hem niet langer een apologie. Onbevangen laat hij zich overvallen door het verleden, de geschiedenis. En uiteindelijk wint de archeoloog het van de historicus: ‘Het gaat niet om het oog, maar om de huid - het enige zintuig dat zichzelf gewaarwordt terwijl het de buitenwereld bevoelt. Het verleden toont zich nooit meer, het laat zich alleen soms betasten. Het laat ons zichzelf voelen. Ik druk mijn lippen tegen een flesje van negentig jaar geleden en voel oud, koud glas tegen mijn mond.’ (p. 290). Misschien zat in het flesje ooit het spul waaraan Marais verslaafd was (vandaar de imitatio en aemulatio van de hallucinogene trip op het Brusselse dak!). Misschien. Aanrakingen. Daarom moest het boek ook eindigen bij een termietenhoop. Met een aanraking tussen auteur en termiet. Er wordt niets gevoeld, maar de termiet marcheert met een stukje huid van de schrijver de duisternis van de termietenhoop in.

Is het onderzoeksproject, waarvoor het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek financieel bijsprong, en dat tot dit boek heeft geleid, nu gelukt of mislukt? Is er iets mee gewonnen? Er is niets gewonnen, en het is niet zo duidelijk wat er bereikt is. Maar Van Reybrouck is er wonderwel in geslaagd een bizar, hoogst eigenzinnig onderzoek, waarvan de impasse vanaf het begin ongeveer vaststaat, meeslepend te maken. Zijn veelvraterige intellectuele gretigheid, zijn geobsedeerdheid charmeren. Hij schrijft vlot, met vaart en met gevoel voor humor en zelfrelativering. Ergens in zijn boek heeft hij het over de spanning tussen (wetenschappelijk) onderzoek en journalistiek: beide hebben hun eigen onverzoenbaar ritme, heet het, ‘maar op de beste dagen levert historisch onderzoek een thema en journalistiek schrijven een taal’. Dat is in dit boek gebeurd. Momenteel verricht deze archeoloog en cultuurhistoricus onderzoek naar de geschiedenis en architectuur van West-Europese dierentuinen. Ook dat lijkt me tamelijk bizar. U bent gewaarschuwd.

Luc Devoldere

david van reybrouck, De plaag. Het stille knagen van schrijvers, termieten en Zuid-Afrika, Meulenhoff, Amsterdam, 2001, 192 p.