Ons Erfdeel. Jaargang 45

Bastets Couperusstudies verzameld

De opgang van de Couperologie die zich in de laatste decennia heeft gemanifesteerd, is niet denkbaar zonder het werk van F.L. Bastet. Van oorsprong klassiek archeoloog heeft hij zich het eerst beziggehouden met de opvallend grote rol die de klassieke oudheid in het gehele oeuvre van Couperus (1863-1923) heeft gespeeld. Bastet maakte aannemelijk, dat Couperus veel persoonlijke problemen zoals die van zijn homoseksualiteit op de Oudheid had geprojecteerd. Dat was op zichzelf geen volstrekt nieuwe visie: ook H.W. van Tricht had dit in zijn psychoanalytische biografische schets Louis Couperus. Een verkenning (1960) verondersteld. Maar de werkwijze van Bastet was precies omgekeerd aan die van Van Tricht: hij ging op zoek naar biografische gegevens (brieven, nagelaten werk) en bracht die in verband met teksten

[p. 106]

F.L. Bastet (^o1926) - Foto Ph. Mechanicus.

van Couperus, terwijl Van Tricht op grond van de romans en verhalen met name, dus juist het fictionele werk, uitspraken deed over de psyche van de auteur. Nadat Bastet zijn artikelen uit de jaren zeventig had gebundeld in Een zuil in de mist (1980), kwam hij in 1987 met zijn bijna duizend bladzijden tellende biografie. En hoewel dat nergens in zijn boek met zoveel woorden staat, is toch wel duidelijk dat Louis Couperus. Een biografie tot in de titel toe een antwoord is op Van Trichts werkwijze in het zijne, die ook in de aangevulde herdruk van 1965 dezelfde was gebleven. Juist door de verschijning van Bastets biografie kwamen weer nieuwe gegevens over Couperus en zijn familie boven water. Bastet heeft die in een serie artikelen in tijdschriften en boeken van heel diverse aard beschreven en geïnterpreteerd. Het in zijn biografie gepresenteerde beeld van Couperus is aangevuld en waar nodig bijgesteld. Een heel andere visie op de auteur leverden deze postscripta uiteraard niet op.

Men zou zich dan ook kunnen afvragen of een bundeling van deze Couperiana, die door een drietal bewonderaars van de auteur en zijn biograaf (R. Breugelmans, L. Daems en H.T.M. van Vliet) is ondernomen en geleid heeft tot een vierhonderd bladzijden tellend boek met de titel Al die verloren paradijzen..., voor de modale Couperuslezer van belang is. Mijn antwoord is een volmondig ‘ja!’. In de eerste plaats omdat er stukken bij zitten die bijna niemand eerder onder ogen kan hebben gehad. Wie heeft aflevering nr. 3 van jaargang 1993 van het tijdschrift Origine aangeschaft om daarin alles onthuld te zien over het servies van de grootmoeder van Couperus? Of wie buiten de Leidse kring van literatuurliefhebbers heeft het door Hans Broekhuis samengestelde boek uit 1988 over de geschiedenis van boekhandel Kooijker aangeschaft - daarin stond een prachtig opstel van Bastet over de personages in het werk van Couperus die iets met de Leidse universiteit van doen hebben.

Een tweede pluspunt van deze bundeling is dat Bastet van zijn tekstbezorgers gelegenheid heeft gekregen eerder gepubliceerde stukken aan te vullen, waar nodig te veranderen en van noten te voorzien. Een voorbeeldje. Bastets nawoord bij de herdruk (1984) in de Salamander-reeks van Couperus' meesterwerk Van oude menschen, de dingen, die voorbijgaan, dat geen noten kende, heeft er nu meer dan dertig gekregen, met onder meer verwijzingen naar recente secundaire literatuur. Zo heeft ook een soortgelijk nawoord bij Het snoer der ontferming en Japansche legenden diverse literatuurverwijzingen gekregen; een halve bladzijde is gewijd aan het begrip noodlot bij Couperus in verband waarmee Bastet de studie aanhaalt van L. Dirikx: Louis Couperus en het decadentisme (Gent, 1993).

Wellicht schuilt de belangrijkste waarde van dit boek hierin dat het Bastets biografie mooi aanvult; ik bedoel niet dat er een nieuw beeld van Couperus uit verrijst (zie boven), maar dat Bastet hier dieper op het werk van Couperus ingaat dan hij deed in zijn grote werk uit 1987. Daarin vatte hij de romans en verhalen zo neutraal mogelijk samen om er vervolgens autobiografische elementen in te ontdekken. Deze werkwijze is niet bij alle Couperus-deskundigen in de smaak gevallen. Met name W.J. Lukkenaer en Maarten Klein hebben in hun artikelen en boeken kritiek geleverd op Bastets werkwijze. Lukkenaer deed Bastets biografische duidingen af als gevallen van ‘kortsluiting op de auteur’; Klein meende de interpretaties van Bastet waarbij werkelijkheid en fictie met elkaar in verband werden gebracht ‘niet serieus te kunnen nemen’. Deze neerlandici bewandelden zelf een totaal andere weg. Beiden waren en zijn zij geïnteresseerd in de filosofie van Couperus, meer in het bijzonder in zijn denkbeelden over noodlot, reïncarnatie en androgy-

[p. 107]

nie. Beiden menen ook dat Couperus zijn ideeën over deze en andere onderwerpen mede had verworven door zijn lectuur van zulke uiteenlopende denkers als Plato, gnostische auteurs, Plotinus, Emerson en Nietzsche. Harde bewijzen voor deze studiezin van Couperus vallen overigens moeilijk te leveren: men zal deze namen dan ook niet of nauwelijks bij Bastet, die vertrouwt op testimonia als brieven etc., vinden. In Al die verloren paradijzen... gaat Bastet nu juist wel in op de denkbeelden van Couperus (het is duidelijk dat Bastet de term filosofie in verband met Couperus maar moeilijk op papier krijgt). In een prachtig stuk over de roman Aan den weg der vreugde (1908) bespreekt hij de rol van het licht in deze tekst en de verwantschap met ideeën van Emerson daarover. In nog sterkere mate stelt hij Couperus' denkwereld, met name zijn maatschappelijke betrokkenheid ten aanzien van de bewoners van Nederlands-Indië, aan de orde bij zijn behandeling van De stille kracht (1900). Hij laat zien dat Couperus het voor de bevolking opneemt en zich op het zogenaamde ethische standpunt stelt. Het artikel heet: ‘De Indische roman die Couperus nooit schreef’ en dat is een verwijzing naar nimmer ten uitvoer gebrachte plannen om een tweede Indische roman te schrijven waarin in veel gematigder termen over de Hollandse ‘bezetters’ zou worden gesproken.

Het zal duidelijk zijn dat ik deze Couperus-bundel van Bastet een rijk boek vind, een mooie tegenhanger van de collectie artikelen Een zuil in de mist en dus ook een mooie aanvulling op de biografie. Speciaal in dit verband wil ik nog wijzen op het ruim zestig bladzijden tellende artikel met een titel die de bundel als geheel heeft gekregen. Het stamt oorspronkelijk uit 1983 en verscheen toen in Maatstaf. Het gaat om een serie brieven van Couperus, voornamelijk aan twee vriendinnen uit Florence, Emma en Bona Garzes. Bastet heeft een nieuwe inleiding geschreven en er geactualiseerd commentaar aan toegevoegd. Hij heeft bovendien de Franse tekst van de brieven laten volgen door een Nederlandse vertaling. Naar mijn idee zijn deze bladzijden over een vriendschap die jaren heeft geduurd in biografisch opzicht een hoogtepunt uit deze bundel.

Het paradoxale effect van de lectuur van Bastets boek op mij als modale Couperus-lezer is dat ik verlang naar een nieuw boek van een Couperus-deskundige in wording, die de sterk uiteenlopende standpunten over de interpretatie van Couperus in een nieuwe synthese kan bundelen. Daarbij zou ook aandacht besteed moeten worden aan de ergocentrische Couperus-kritiek zoals die is beoefend door Wouter Blok in Verhaal en lezer (1960). Het zou jammer zijn als deze fijnzinnige filologie niet op ander werk dan Van oude menschen... zou worden toegepast.

Rudi van der Paardt

frédéric bastet, Al die verloren paradijzen... Van & over Louis Couperus, Querido, Amsterdam, 2001, 400 p.