Ons Erfdeel. Jaargang 45

De ultieme machteloosheid en het schrijven

Achttien jaar na het verschijnen van De vrouwen van de aartsengel, het eerste deel van Michiels' grote cyclus Journal brut, ligt het tiende en laatste deel van de cyclus op tafel. De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen is de sluitsteen van een in meerdere opzichten uniek en moedig project. Michiels heeft al op zijn veertigste zijn hele oeuvre uitgestippeld. En niet alleen dat: hij heeft in de jaren zestig beweerd reeds elke fase van zijn toen nog verregaand toekomstig schrijfproces te kennen en hij

[p. 104]

Ivo Michiels (^o1923).

heeft het allemaal gerealiseerd. Als geen ander heeft Michiels met een ongelooflijk vertrouwen in zichzelf en de (leef-)tijd roman na roman de delen van het ‘ondeelbare’ boek waaraan hij zijn hele leven ondergeschikt heeft gemaakt, voltooid en gepubliceerd.

In de eerste drie delen van Journal brut schrijft Michiels over de relatie tussen creativiteit, oorsprong, tekst en erotiek. In deze boeken toont de auteur opnieuw dat schrijven voor hem dansen is, dansen op de grens tussen boven en onder, tussen teken en betekenis. Zoals Hermine in De vrouwen van de aartsengel op het deksel van een bron de letters van de naam IVO danst, laat Michiels schrijvend, dansend, met verf tussen zijn tenen bloemen trappend, subject en object, literatuur en werkelijkheid met elkaar versmelten.

Sinds Het afscheid heeft Michiels (over) het paradox geschreven, objectiviteit, polariteit en hiërarchie ter discussie gesteld. Bij Michiels zijn grenzen geen koude muren. Hij verandert ze in lichamelijk ervaarbare oorden, in ruimtes waarin de krachten die ze bepalen, de elementen die ze schragen, hoorbaar worden, voelbaar zijn. Wat dit betreft, is Brueghels man met het hoofd tegen de muur, die de omslag van De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen siert, een prachtige illustratie. De man probeert het onmogelijke te realiseren, de grens opzij te schuiven en met zijn bijna naakte, zichtbaar kwetsbare lichaam, zelf grens te worden.

Dat is de kern van het oeuvre van Michiels: grenzen van woorden, van teksten, van mensen schrijven door deze woorden, teksten, mensen dat te laten zijn wat ze in de ogen van de auteur altijd al zijn geweest, een steeds weer veranderende plek, een huis voor contact, uitwisseling, osmose. In het werk van Michiels gaat het niet om een boodschap. In zijn boeken gaat in de eerste plaats om relaties tussen verschillende vormen van zijn. Slechts de relatie toont wat is. Daarom jongleert Michiels in zijn teksten met letters, woorden, tekstvormen, kleuren, denksystemen (alchimie, geometrie, astrologie enz.) ... Met de beweging, de verandering, de herhaling, de context en de dialoog bevrijdt hij het woord uit de starre relatie met de betekenis, maakt hij het woord tot ons woord, tot WIJ. Met de kracht van de roerloze dulder, de macht van de machteloze, de rust van de schepper, het zwijgen van de prediker (de-)construeert Michiels ik, realiteit, zijn, rede, mimesis en waarheid en maakt ze bespreekbaar voor eenieder die bereid is zich even onvoorwaardelijk aan het lezen over te geven als de auteur aan het schrijven. Wie met Michiels het oeuvre tot bestaan en niet tot staan wil brengen, wie net als Hermine in het gevaar (danger) een aansporing wil zien om te dansen en de engel, het paradijs, erin te ontdekken, moet veel investeren. Dat geldt ook voor de laatste roman uit Journal brut. De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen leest als een trein, maar pas als men de roman heeft ontdekt, wordt het echt een festijn. Dit vereist echter enige vertrouwdheid met het werk van Michiels, en met de vorige delen van de cyclus. Daarom vrees ik dat de laatste roman van Michiels toch weer maar een beperkt aantal lezers zal vinden. Jammer, want het is grote literatuur.

En ziet:
De Ene is de voortbrenger van
de Drie
en de Drie brengt de Zeven voort
Deze Tien zijn dit en alle
dingen samen
(Vlaanderen, ook een land)

Het is allemaal, zoals altijd bij Michiels, niet zo absoluut als het klinkt. Alles is anders want De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen werd in

[p. 105]

Vlaanderen, ook een land nog als Het einde open aangekondigd, en toch is alles zoals verwacht, want Michiels is zijn belofte nagekomen. De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen is zowel de herhaling en de vervolmaking van boek één van Journal brut als een samenvatting van de driedelige sokkel en de zevenbladerige rosa mystica die er in de cyclus op volgden. De laatste roman uit Journal brut is zowel het boek van de zon en de bron (boek 1) als het boek van de geometrie en de cirkel (boek 2) en de paradijselijke schrijftuin (boek 3) als het boek van de prima materia, het water, het vuur, de kleur, de vorm en het goud (d.w.z. de boeken 4 tot 9 van Journal brut). Al deze boeken gaan in De mirakelen op als in een grand-oeuvre.

Om dit wonder te kunnen realiseren heeft Michiels Helmut Hopperman (ps. Max Nieuwtoon) bedacht. Hopperman is getroffen door het zogenaamde locked-in syndroom dat hem tot roerloosheid heeft veroordeeld. Communiceren kan deze verpersoonlijking van de roerloze dulder slechts door met zijn ogen te knipperen. Op dezelfde manier kan Hopperman ook schrijven. Door met zijn ogen de letters op het toetsenbord van een vernuftige computer te fixeren, schrijft Hopperman de belangrijkste stukken van de roman: ‘Het oogappelboek van Helmut Hopperman’, de kroon op de cyclus Journal brut.

Net als Mulisch in zijn werk - Michiels verwijst in zijn laatste roman ook uitdrukkelijk naar deze auteur - verwordt de auteur van het oogappelboek tot de pupil, het zien zelf. En dat is maar een van de mirakelen. Een ander mirakel is, dat de eerste hoofdstukken, die zoals gezegd ieder voor zich een deel uit Journal brut spiegelen, als vanzelf opgaan in de hoofdstukken van het boek van Hopperman. Plaatsvervangend voor Michiels schrijft Hopperman nog eens over de afbeelding, de zon en de maan, het dagboek, de creativiteit, de familie en de oorsprong, thematiseert hij nog eens de materie, de weg en de mutatie, om uiteindelijk met de verhalen van de ‘ontdekkingsreiziger’ Sindbad ‘uit vrijen te gaan’, in de ‘o’ van het zó, in de ‘o’ van de verwondering, op te gaan.

Eenmaal alles achter zich gelaten, de lasten van de wereldse roem, de ratio - ‘Hubert, Hubert’, (=heldere geest, heldere geest) galmt het door de gangen van het ziekenhuis waarin de hoofdpersoon verblijft -, schrijft Helmut Hopperman wimperend zijn fascinerende verhalen. Woord en muziek vinden elkaar in de dialoog. Kijken is in de schriftuur van Hopperman niet alleen een symbool van luisteren maar ook van schrijven en van genieten. Zoals in de titel De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen, de overtuiging (Elizabeth = ‘ik zweer bij God’) op wonderbaarlijke wijze vervluchtigt, zweeft elk fragment van de roman als een veer tussen de andere tekstfragmenten.

Ondanks de verlamde positie van het hoofdpersonage is de laatste roman van Michiels vergeleken met sommige eerder hermetische delen van de cyclus als boek zes (Schildwacht schuldwacht) uitermate licht en speels (zonder dat dit, zoals gezegd, betekent dat het een makkelijke roman is). In de wimpertaal van de wilskrachtige beschermer (=Helmut) Hopperman herken ik weer de Michiels van het begin. De Michiels van het afscheidland en het alfaland en vooral de Michiels van het dixi(e)land. De cirkel is rond. Het Journal brut is af. Het laatste deel schittert als de beloofde diamant. Michiels is sprankelend jong gebleven. Net als Sindbad uit het oogappelboek van Hopperman staat de auteur weer in de startblokken. Als het hem is gegund, is Michiels' laatste boek waarschijnlijk nog niet geschreven. ‘Wordt vervolgd’, zijn de veelbelovende laatste woorden uit De mirakelen.

Herbert van Uffelen

ivo michiels, De mirakelen, Elizabeth, de mirakelen, Journal Brut. Boek tien, De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 256 p.