Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 100]

Wennen aan verlaten worden

Alvast in hindsight mag het niet verbazen dat de dichter Eddy van Vliet ooit een poëzie-bundel zou wijden aan zijn vader. In verschillende van het dozijn bundels dat Van Vliet tot nu toe liet verschijnen, duikt de vaderfiguur immers geregeld als een min of meer prominent personage op. Hij komt dan meestal naar voren op de wijze waarop de ik-figuur zich die vader het scherpst herinnert, meer bepaald als een afwezigheid, een leegte, namelijk als een vader die huis, vrouw en zoon achterliet en dus in de steek had gelaten. Daarom kreeg deze vader ook vrij vaak een diffuse, maar vooral behoorlijk dubbelzinnige positie toegewezen, getekend door een paradoxale combinatie van verwijt en gemis. In de ontwikkeling van Van Vliets oeuvre raakte die dubbelzinnigheid wel enigszins opgehelderd - is de vader eerst getekend door afwezigheid, dan neemt gaandeweg de aanwezigheid toe - maar in de gevoelens bleef de ambivalentie domineren.

Van Vliet lijkt er in zijn jongste publicatie op uit om deze gecompliceerde vader-zoon-relatie definitief - of liever: voorlopig definitief - uit te klaren. De bundel heet dan ook kortweg Vader. Dat is een voor Van Vliet ongewoon directe titel. Even ongewoon binnen diens oeuvre is de structuur van de bundel. Op een paar teksten in zijn debutantentijd na, koos Van Vliet altijd voor een conventionele opbouw van uit vrije verzen bestaande, relatief korte gedichten, die per bundel in afdelingen zijn samengebracht. Vader bestaat daarentegen in essentie uit één lang, in vier fasen opgedeeld, episch gedicht. De verzen zijn evenwel in kwatrijnen geordend, alsof deze formele inperking noodzakelijk was om de bundel een minimum aan vorm te bezorgen. En, zo kan de lezer vermoeden, deze discipline schiep tegelijk de mogelijkheid om de inhoud beter te beheersen, opdat het gedicht niet oeverloos zou uitwaaieren.

Kan achter Vader al een thematische noodzakelijkheid in de context van Van Vliets gehele oeuvre worden verondersteld, aan het autobiografische karakter ervan valt nog veel minder te twijfelen. Om zich daarvan te vergewissen, volstaat het om de realia in deze bundel te vergelijken met de uitvoerige biografische schets over Van Vliet die Benno Barnard schreef bij zijn bloemlezing uit diens werk in de reeks Dichters van nu (Poëziecentrum,

Eddy van Vliet (^o1942) - Foto Klaas Koppe.

1992). De gelijkenissen, vaak tot in kleine details toe, zijn frappant. Al moet de lezer zich daar niet te veel van aantrekken; het spreekt het evenzeer vanzelf dat het onmiskenbare autobiografische karakter van de verzen - een constante in het werk van Van Vliet - in de poëzie irrelevant is. Voorkennis is niet vereist, integendeel: het kan oneigenlijke accenten leggen in de lectuur.

Vanaf het begin van deze naar verhouding vrij lijvige bundel klinkt niet alleen een noodzakelijkheid, maar zelfs een sense of urgency door:

Je hebt er recht op. Nu je nog leeft.
Evenmin als de wijnkruiken, de veestapel
en de lemen soldaten, samen met de keizers begraven,
Zullen post mortem uitgesproken woorden baten.

Het perspectief waartegen de bundel is geschreven, is meteen duidelijk: de dichter heeft de vader iets te vertellen (of, naar zal blijken: te vragen) voor de dood zal toeslaan. En bovendien wil hij die vader, die in deze openingsverzen immers al meteen met een Chinese keizer wordt vergeleken, daarmee ook een eerbetoon brengen nu het nog mogelijk is. Bovendien vraagt de dichter de aangesprokene meteen om een wederwoord. Het gedicht is bijgevolg een

[p. 101]

uitnodiging tot een repliek, een verantwoording meer bepaald, en lijkt bedoeld te zijn als het begin van een dialoog. Want om tal van redenen, waarvan de jarenlange afwezigheid er maar één is, kan de dichter niet zeker zijn van het beeld dat hij zich van zijn vader heeft gevormd en dat wil hij zo nodig graag gecorrigeerd zien:

Vandaar dat ik je vraag: aanvaard
dit gedicht en neem er de tijd voor
me tegen te spreken.
Ieder geweten heeft recht op zijn verleden.

In deze twee openingskwatrijnen is meteen de intentie van de dichter duidelijk: vader en zoon moeten dringend, voor het te laat is, tot een gesprek komen, om de zwarte gaten te vullen, om ieders eigen herinneringen op elkaar af te stemmen, om wat voorbij is weer tot leven of tenminste weer in het bewustzijn te kunnen brengen. De bedoeling daarbij is meer bepaald om het gemeenschappelijke verleden te herstellen dat nooit eerder in die gemeenschappelijkheid is beleefd. Dat is dan ook de functie van dit gedicht zelf: de dichter, ‘die nooit aan het achterblijven wennen zal’, wil de vervreemding opheffen. Het gedicht is geen territorium waarop een nostalgische mijmering vorm moet krijgen, het is het domein waarop iets moet worden gecreëerd wat nooit eerder heeft bestaan. Dat is dus waar de kunst en de poëzie voor dienen.

Eddy van Vliet voegt daar een element van breedte aan toe, door zijn persoonlijke geschiedenis en die van zijn familie in te bedden in de wereldgeschiedenis die ook het persoonlijke leven heeft getroffen. Een aantal markeringspunten - vaak dieptepunten - van de inderdaad grotendeels catastrofaal verlopen twintigste eeuw krijgt zo een vermelding in de bundel. En ook dat is, tussen twee haakjes, weer uitzonderlijk voor het recente werk van Van Vliet, dat zich gaandeweg steeds uitdrukkelijker op het innerlijke leven heeft geconcentreerd. De historiserende optiek van Vader biedt in ieder geval het voordeel dat het persoonlijke lotgeval een context meekrijgt, wat herkenbare ankerpunten creëert die referenties en momenten van objectiviteit mogelijk maken.

Toch moet wel worden gezegd dat een aantal van die referenties nogal oppervlakkig, soms louter opsommend, wordt geëvoceerd, alsof ze alleen als geheugensteuntjes moesten dienen. Een vers als ‘Voor vijf jaren ging de zomer op slot’, een verwijzing naar de bezettingstijd tijdens de Tweede Wereldoorlog, klinkt in ieder geval veel sterker dan de verzen waarin ‘De nachten waarin de lange messen werden geslepen. / Daladiers rede. De vreugdekreten in Wenen’ de opmars van het nazisme in de jaren dertig in herinnering moeten roepen.

Maar het is net daar waar Van Vliets pen even lijkt te haperen, dat, in het contrast met andere verzen, de kracht van zijn dichterschap toch zichtbaar wordt. Die kracht ligt namelijk net niet in de directe verwijzing of het statement, ze is integendeel het trefzekerst in de indirecte beschrijving, de weglating, de schijnbare paradox, het uitvergroten van betekenisvolle details, het trekken van de aandacht op wat net naast de essentie van het beschrevene lijkt te gebeuren. Door die onder- of zijdelingse belichting, geschreven in Van Vliets zo typerende, uitgezuiverde, beeldrijke en soepele taal, ontstaan schaduwen en contrasten die de contouren van wat Van Vliet aan de orde wil stellen net aandikken en verhevigen en daardoor ook zo pregnant maken.

Daarin wordt geleidelijk aan duidelijk dat de dichter, die dus nooit aan het achterblijven wennen zal, tegen de nakende dood van de vader aankijkt als een herhaling van die dag waarop die vader de eerste keer verdween, toen hij zijn gezin verliet om bij een andere vrouw in te trekken. De dood zal dan het definitieve vertrek zijn, waaruit evenwel geen terugkeer meer mogelijk is. De dood verleent namelijk geen bezoekrecht. Daarom lijkt het tijd voor de waarheid, hoe ontnuchterend ze ook mag zijn:

Het waarom van de weken respijt
die je ons gaf? Je beslissing stond reeds vast.
Verdraai mijn dromen en zeg niet dat het
uit beleefdheid, verlegenheid of medelijden was.

Er wacht de dichter dus een tweede trauma en Van Vliet neemt er een voorschot op door de vader aan het eind al te laten sterven - het eerbetoon komt te laat, de gevraagde repliek en de gewenste opheldering blijven voor altijd uit. Maar tegelijk doet de dichter een nieuwe ontdekking, bevestigt hij een andere bron van troost en kennis. Het residu van Vader ligt niet

[p. 102]

in de genezing van een jeugdtrauma, maar in de zingeving van het schrijverschap:

Elke dageraad is een kramp. Opgeheven heeft zich
de ode voor wie niet meer horen kan.

Dichtgesmeten lot. Voor schut gezet, zonder antwoord
schrijf ik tot aan de dood.

Als troost stelt het niet veel voor, maar toch is het dat. In deze slotverzen van Vader lijkt Eddy van Vliet het schrijven als een veroordeling voor te stellen, en in zekere zin is dat ook zo: de dichter is veroordeeld om het antwoord, de verantwoording in de poëzie zelf te zoeken.

Marc Reynebeau

eddy van vliet, Vader, De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 77 p.