Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 97]

Culturele kroniek
Literatuur

Over het verlangen naar een sigaret

In een college Nederlands voor anderstaligen hoorde ik onlangs een studente het woord ‘sterfbaar’ gebruiken. Het is natuurlijk een onbestaand woord en gezien haar nog beperkte kennis van het Nederlands ging het deze studente zeker niet om een woordspeling met ‘sterven’ en ‘baar’. ‘Sterfbaar’ in plaats van ‘sterfelijk’, er zit wel iets in. Nu de nieuwste bundel van Rutger Kopland voor me ligt, moet ik weer aan dat neologisme denken. Meer dan ‘sterfelijk’, dat voor mij iets onstoffelijks uitdrukt, suggereert ‘sterfbaar’ dat je kunt merken hoe eindig en bedreigd dat ‘sterfbare’ wel is. De broosheid ervan is als het ware waarneembaar; zicht-, hoor-, voelbaar. In die zin spreekt de nieuwe bundel van Kopland, nog sterker dan de vorige, van ‘sterfbaarheid’. Dood en vergankelijkheid hebben op zowat elke bladzijde hun stempel gedrukt. Er komt in deze gedichten geboorte voor én ‘afdalen in de aarde’; met veel afscheid daartussen in.

Over het verlangen naar een sigaret, is ondertussen al de twaalfde bundel die Kopland laat verschijnen, de eerste na de uitgave van de verzamelbundel Gedichten uit 1999. Ook deze bundel bevat een aantal schitterende gedichten en veel is herkenbaar, wat je ook mag verwachten van een dichter die nu al zo'n 35 jaar aan zijn eigen wereld in woorden werkt. Zoals vertaler James Brockway opmerkt in Memories of the Unknown, de recent uitgebrachte tweetalige bloemlezing uit Koplands poëzie: ‘A Kopland poem is instantly recognizable as a Kopland poem.’ Die herkenbaarheid ligt in sterke mate aan de taal, de toon, het arsenaal van poëtische middelen dat altijd weer zo wordt aangepunt, dat er voor de lezer een soort van nabijheid wordt gecreëerd, maar in even sterke mate heeft die herkenbaarheid te maken met het soort vragen dat aarzelend, zoekend, aftastend gestalte krijgt. De lezer krijgt niet alleen het gevoel dat iemand tot hem spreekt, die stem blijkt ook nog gesprekken te willen aangaan die er echt toe doen.

Kopland ervaar ik vooral als een onderzoekend dichter, die het meer te doen is om vragen dan om antwoorden. Zijn poëzie is doortrokken van emotie, die gepeild, bevraagd, beschouwelijk benaderd wordt. Zowel die emotionaliteit als de reflectie erop bestaan echter maar bij de gratie van de woorden waarin ze aan de oppervlakte worden gebracht. Als in deze bundel 97 grote woorden, zoals ‘het verlangen’, ‘verdriet’ of ‘de ziel’, de revue passeren, zijn dat niet veel meer dan lege tekens en betekenissen die in de ruimte van het gedicht een lading moeten krijgen, of waarvoor in deze taalwereld net iedere invulling wordt afgewezen. Kopland bedient zich ook in deze bundel van tal van vraagvormen, paradoxen, negaties, onvoltooid blijvende zinnen, alsof-vergelijkingen en al dan niet ironische opheffingen van wat er staat. De formuleringen vallen per definitie nooit samen met inhouden die ze aanwijzen of suggereren. Wat er staat, blijft open en laat het afwezige bestaan.

Veelbetekenend is in dat verband een regel als ‘Er moet een toevallige god zijn.’ waarmee het openingsgedicht wordt afgesloten. Er is hier sprake van een ‘god’ maar dat is er tegelijk geen, want hij is gemaakt van toeval. Het begrip ‘god’ wordt hier als het ware leeg gemaakt. Bovendien komt deze zin niet tevoorschijn als een bewering, maar als de uitdrukking van een vermoeden. En dan gaat het bij nader toezien nog om een vermoeden dat door uitgesproken te worden zichzelf opheft: er bestaat niet iets wat gemeenzaam onder ‘god’ wordt verstaan. Als er al iets bestaat - dat we niet zelf zouden maken - is het misschien het toeval. Dit soort van bedachtzame onzekerheid leidt bij Kopland tot poëzie. Het is poëzie die de lezer uitnodigt om mee te gaan in zijn aarzelende voortgang van spreken, denken en voelen, en om ontstane beelden - vaak even helder als geïsoleerd getekend - een plaats te geven in de werelden van het gedicht. Zo'n beeldende strofe biedt ons een gedicht als ‘Ganzen’:

Dat is wat ik bedoel zei je: ganzen
godvergeten hoog hun dunne geschreeuw
wat is het dat alleen zijn samen
dat blinde lot

[p. 98]

Rutger Kopland (^o1934) - Foto Klaas Koppe.

Het van denken doordrongen gevoel dat elk individu, alleen, zijn weg moet gaan, dat er uiteindelijk maar één weg van al de mogelijke werd begaan en dat terugkeren niet kan, is al even oud als bekend. Het komt in deze bundel sterk op de voorgrond en wordt opgehangen aan herijkte begrippen als ‘alleen’ en ‘eenzaam’. Een oude foto van een boer met zijn vee in een immense, desolate vlakte ontlokt aan het ik de expliciete gedachte ‘wat leeft is eenzaam’. Dat is zoveel als constateren dat existentiële individualiteit onontkoombaar is, maar daarmee is niet alles gezegd, ze is namelijk tegelijk de mogelijkheidsvoorwaarde voor een behoefte aan verbondenheid, het verlangen naar geborgenheid in een ruimer verband. Een ‘hogere’ werkelijkheid komt voor dat verband niet in aanmerking, want die wordt in deze poëzie resoluut als ongeldig afgewezen. Er is alleen deze werkelijkheid, en die heeft - met de woorden van Pessoa - alleen een buitenkant en gaat haar gang, volkomen onverschillig voor het blinde lot van het ik en voor datgene wat mensen ‘tijd’ noemen. Hoewel het onmogelijk is, koestert het ik toch ‘het onzinnige verlangen/naar de stilstaande tijd’. Het ik moet daarvoor echter doordringen en opgaan in de tijdloze wereld van de dingen. Hij moet dus een opening weten te vinden in de wereld buiten het bewustzijn, om zo de dingen te kunnen zien zoals ze zijn. Een vaak terugkerende metafoor om dat verlangen uit te drukken is die van de ‘diepte’, met alle associaties van verlokking én tegelijk dreiging die zij oproept. Het gedicht ‘Tijd’ eindigt met zo'n ruimtelijke metafoor: ‘we stonden deze zomer op de rand van een dal / om ons heen alleen wind.’

Dat gedicht ‘Tijd’ is dan ook niet voor niets een sleutelgedicht in deze bundel waarin het lyrisch ik als het ware zichzelf wil doordringen van het besef er ooit niet meer te zullen zijn. Dat is een grote waarheid die ieder van ons kent en waar we onbewust zo lang mogelijk geen geloof aan hechten. Met een gemeenplaats als deze gaat Kopland poëtisch aan de slag. Hij laat ze gaandeweg uiteen vallen in paradoxen, in complexe samenhangen en tegenstellingen, zo bijvoorbeeld in regels als: ‘hoeveel van wat er in ons leeft is ouder / dan wij, hoeveel daarvan zal ons overleven’. Hier dient zich een soort gedachtelijk gevoel aan verbonden te zijn met het leven voor en na ons, wat een ervaring is die zowel rustgevend als beangstigend werkt; rustgevend omdat het eigen kleine bestaan er vanuit dat grote perspectief niet meer veel toe doet; bedreigend omdat het ik niet minder dan verdwijnt in die eindeloze keten van leven. Kopland zegt het zo: ‘het is vreemd maar ook vreemd mooi te bedenken / dat ooit niemand zal weten / dat we hebben geleefd.’ Vreemd én mooi, dus. Kopland weet hier een algemene wetmatigheid poëtisch op te laden tot er zowel voor het lyrisch ik als voor de lezer een particulier moment van esthetische ontroering uit ontstaat. Het algemene verbijzondert zich tot het individuele; het individuele verwijdt zich opnieuw tot een ruimer ik. Revelatie en spiegeling gaan hand in hand met het ontdekken in taal. En het gedicht ‘Tijd’ gaat ook nog een stap verder:

niet de tijd gaat voorbij, maar jij, en ik
buiten onze gedachten is geen tijd

Deze regels staan wel erg veraf van wat in nostalgische verzuchtingen gebruikelijk is. We zijn geen slachtoffers van de ‘Tijd’, zo suggereert dit gedicht, want tijd is iets waar we als concept zelf voor verantwoordelijk zijn. De werkelijkheid zoals we die menen te herkennen en menen te ervaren zit in ons hoofd, net zo goed als het verlangen naar het paradijs, net

[p. 99]

zo goed als de onbestemde herinnering aan geluk. Koplands experiment bestaat er dan ook grotendeels in om te peilen wat hij - nog altijd in het gedicht ‘Tijd’ - noemt ‘de echo's van de onbekende diepten in ons hoofd.’ Hij blijft steevast de cartograaf, de landmeter van die diepten. Zijn peillood is de taal.

Herinneringen kunnen in deze bundel dan ook niet louter voeding zijn voor melancholie. Ze zijn vooral grondstof voor poëtisch onderzoek en roepen vragen op: wat laat je als individu met de buitenwereld gebeuren als je die tot motor en drager maakt van herinneringen? Wat gebeurt er in de diepten van je hoofd als de wereld daarbuiten zo'n intense ervaring van herkenning wakker maakt? En als we iets menen te herkennen, was hetzelfde er dan ooit al wel? Of gaat het om ‘slapende geluiden’ die binnenin ons hoofd sluimeren tot we de code vinden om ze uit onszelf tevoorschijn te laten komen? Wellicht beide. Hoe dan ook, na dat ene moment van verschijnen is het alsof er niets is gebeurd, alsof er stilstand is bereikt. Heel even laat het gedicht iets zien en dan verdwijnt dat weer door de kieren van de taal, zoals in het erg sterke gedicht ‘Beeld aan zee’, dat zo begint:

We vinden iets terug, het is niet meer
dan een scherf van die veel te jonge te mooie
te grote god van de liefde

alsof hij brak toen onze handen loslieten

In een flits van stilstand zou het ik voor even in de buurt komen van de stilte, de levenloosheid van de dingen. Het zo frequent genoemde ‘kijken’ vindt dan plaats uit een subjectloos perspectief, alsof je er als individu al niet meer bent. Het valt me op hoe Kopland in deze bundel oefeningen opzet in laten verdwijnen: bijvoorbeeld een fotografisch experiment met licht in ‘En omgekeerd’, het afscheid van een huisgenoot in ‘Dode hond’ of het raadselachtige verdwijnen van alle figuren in de cyclus ‘Afdaling op klaarlichte dag’ (geschreven bij een reeks schilderijen van Co Westerik). Die laatste, erg mooie gedichten werden overigens gepresenteerd naast reproducties van de schilderijen - een precedent in Koplands bundels.

Wie iets over deze zeggen, kan niet voorbijgaan aan zijn meertonigheid. Over het verlangen naar een sigaret is inderdaad allerminst een bundel met één enkele toon, laat staan een hooggestemde. Voor de nodige correcties zorgt de ondertoon van ironie die op vele plaatsen opduikt, hetzij door middel van anekdotiek (type ‘een spelletje pétanque’), hetzij door het dubbelzinnige gebruik van een idioom: (type ‘wetenschappelijk discours’). In de bundel zitten ook cynische accenten, zoals in het meesterlijke ‘Een zeug vertelt’, en satirisch-parodiërende momenten, zoals in ‘De chemie van de ziel’, waarin een loopje wordt genomen met de pseudo-wetenschappelijkheid van zuiver materialistisch-biologisch onderzoek. Lichter is ten slotte de boventoon in de afdeling ‘Publieke werken’. Daarin heeft Kopland als een soort van toegift een zestal verzen verzameld die hij in opdracht geschreven heeft en die bedoeld zijn voor publieke ruimtes.

Tonen en tegentonen moeten elkaar, en op die manier ook deze bundel, in evenwicht houden. Uit hun contrastwerking weet Kopland poëtische vonken te slaan. Een voorbeeld uit het erg geslaagde titelgedicht ‘Over het verlangen naar een sigaret’:

God kan ondoorgrondelijke dingen met ons doen
dankzij het feit dat hij niet bestaat

en zo kunnen ook ondoorgrondelijke dingen
worden beweerd dankzij het feit
dat ze nergens over gaan.

Sinds ik dit bedacht begrijp ik veel meer.

Zoals in dit fragment naar voren komt, heeft het titelgedicht een bijna hilarisch kant, maar tegelijk blijft het draaien rond het ‘verlangen’, wat zonder meer het Grootste Woord is uit de bundel. In dat ‘verlangen’ komen wellicht het begin- en eindpunt samen van Koplands poëtische experiment. Het is de kern van onvervuldheid waaruit zijn poëzie voortkomt, maar waarover - op zich - paradoxaal genoeg niets te zeggen valt. Je zou het als het onzegbare kunnen omschrijven waar Kopland zich sprekend, voelend, denkend een weg naartoe baant, ook door middel van deze bundel. Hij doet dat tegen beter weten in, want iemand toch moet ‘superieur’ constateren waartoe een toevallige god in staat is?

Stefaan Evenepoel

rutger kopland, Over het verlangen naar een sigaret, Uitgeverij G.A. Van Oorschot, Amsterdam, 2001, 56 p.