Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 18]

Sybren Polet (^o1924) - Foto David Samyn.

[p. 19]

Voortwoekerende illegale wijsheid
De verzamelde gedichten van Sybren Polet

Piet Gerbrandy
werd geboren in 1958 in Den Haag. Is leraar klassieke talen, dichter en essayist. Hij schrijft beschouwingen voor ‘De Groene Amsterdammer’ en poëziekritieken voor ‘de Volkskrant’. Publiceerde de dichtbundels ‘Weloverwogen en onopgemerkt’ (1996), bekroond met de Van der Hooftprijs, ‘Nors en zonder haten’ (1999), genomineerd voor de VSB-Poëzieprijs en ‘De zwijgende man is niet bitter’ (2001). In 2000 verscheen ‘Boeken die ertoe doen’, met essays over Griekse en Romeinse schrijvers en boeken. In 2001 publiceerde hij zijn vertaling van Quintilianus' ‘Institutio Oratoria’ en ‘De mens is een dier dat kan denken’, een bloemlezing uit de Griekse en Romeinse filosofie.

‘Iedereen heeft recht op veel woorden, heeft recht om behagen te scheppen in zijn veelwoordendom. Woordenrijkdom verwekt geen entropie. En het aloude bijbelwoord “Gaat heen en vermenigvuldigt u” zouden we ook zo kunnen lezen: “Plant u voort in woorden en vermenigvuldigt ze. Want het is de taal die de mens voortplant. De taal plant de mens voort.”’ Aldus Sybren Polet in zijn recentelijk verschenen verhalenbundel Veldwerk. Enkele bladzijden eerder dit: ‘Verbeelding differentieert de werkelijkheid, alle werkelijkheid, gebrek aan verbeelding uniformeert. Het is al zo vaak gezegd, maar het kan geen kwaad het om de zoveel tijd te herhalen, vooral in deze tijd van verplatting en verzakelijking.’ Hoewel de spreker van beide citaten niet de auteur zelf is, maar een van zijn personages, kunnen we er veilig van uitgaan dat ook Polet de geldigheid ervan onderschrijft. De beweringen zijn zonder voorbehoud van toepassing op het nog steeds frisse werk van de inmiddels 77-jarige schrijver, die er ook in zijn nieuwste gedichten en verhalen weer onbekommerd op los schrijft.

Als we Polet mogen geloven, zijn het de taal en de verbeelding die de werkelijkheid in het leven roepen, niet omgekeerd. Een dergelijke opvatting kan prachtige literatuur opleveren, maar bergt ook een gevaar in zich. De meeste volwassen lezers hebben moeite met sprookjes, verhalen waarin de verteller niet gehinderd door de wetten van de natuur de werkelijkheid naar zijn hand kan zetten. Het is niet spannend als alles zomaar kan. Daarom worden de avonturen van Harry Potter en de kitsch van Tolkien niet tot de serieuze literatuur gerekend. In zijn formidabele loopbaan als dichter en romancier heeft Polet dit gevaar niet altijd weten te vermijden. Sterke boeken werden afgewisseld door werken waarin de verbeelding zo met

[p. 20]

de auteur aan de haal ging, dat er een indruk van totale willekeurigheid ontstond. Zo ook in Veldwerk, dat met enkele buitengewoon goede verhalen begint, maar aan het eind ontaardt in dubieus proza dat we al kenden van Polets slechtste momenten. Nonsens als deze: ‘Stel je voor, dacht hij: een kosmos van etherische of halfetherische chips, of van pure non-energetische informatie en slapende potentialiteiten, virtualiteiten die samen met onze inbreng de possibiliteit en virtuele realiteit vormden, de gezamenlijke en ook die van elkaar: spanningen veroorzakend en oplossend, interacterend en muterend, ongeveer zoals dit ook “in den beginne” en wat erop volgde had plaatsgevonden.’

Het probleem met zulke passages is niet dat er onzin staat, want met enige kwade wil kan het grootste deel van de wereldliteratuur als onzin beschouwd worden. Het probleem is dat deze brij van ultramodern klinkende woorden niets oproept. De lezer wordt er niet warm of koud van, hij ergert zich hoogstens aan het kinderachtig plezier in quasi-wetenschappelijk jargon, een plezier dat Polet overigens deelt met Gerrit Achterberg, Harry Mulisch en Olaf Zwetsloot.

Wat voor Polets proza geldt, blijkt ook op te gaan voor zijn poëzie, die nu in een kloek boekwerk is verzameld. Aangezien de dichter geobsedeerd is door het verschijnsel tijd en menigmaal heeft zitten fantaseren over de mogelijkheid die om te draaien of er andere ingewikkelde toeren mee uit te halen, behoeft het niet te verbazen dat Polet zijn bundels hier in omgekeerde chronologische volgorde presenteert. Het boek opent dus met zijn nieuwste bundel Ruisvenster, die nog niet eerder apart was verschenen, en wordt besloten met Demiurgasmen uit 1953. Wat nieuw is heeft voorrang, moet Polet, als onverbeterlijke experimenteel, gedacht hebben. Afgezien van deze ingreep in de chronologie - eerder overigens al toegepast door Cees Nooteboom in Vuurtijd, ijstijd - heeft Polet ook gedichten geschrapt en verplaatst en heeft hij de spelling gemoderniseerd.

Wie dit poëtisch oeuvre nu achter elkaar doorleest, ontdekt dat de dichter zich niet wezenlijk ontwikkeld heeft. Alleen al de titel van de debuutbundel spreekt boekdelen. In Plato's Timaios wordt de materiële wereld geschapen door een god die ook aangeduid wordt als demiourgos, een woord dat vertaald kan worden als ‘vakman’. De tamelijk gezochte woordspeling ‘demiurgasmen’ duidt erop dat Polet zich als schepper van een taaluniversum beschouwt. Een van de gedichten uit die bundel heet ‘Empedocletisch’. Wie op grond van deze titel een gedicht over de vier elementen verwacht, komt bedrogen uit. Toch zou met enige goede wil volgehouden kunnen worden dat Polet hier refereert aan Empedokles, de natuurfilosoof die de dood vond door in de Etna te springen:

Morgen. een zweep van lavawind en licht.
de zon een gele lamp van steen.
ik ren als een minuut

[p. 21]

 

door tijdcirkel na cirkel heen

 

langs atmosferen, sferen en ruïnes.

De strofe is in enkele opzichten typerend voor Polet. De eerste twee regels bieden prachtige beelden, maar daarna gaat het meteen goed mis. Rennen als een minuut? Wat zijn tijdcirkels? Wat moeten we ons bij die sferen voorstellen? Vinden we de herhaling van dat woord een fraaie vondst? Je kunt zo'n gedicht een gedurfd experiment noemen, maar het is wel mislukt. Wat regels als deze onderscheidt van Polets recentere werk, is hun betrekkelijke muzikaliteit: ‘heen’ rijmt op ‘steen’, een rijm dat al was voorbereid in ‘zweep’ en ‘gele’, en de klinkers uit ‘minuut’ worden gespiegeld in ‘ruïnes’.

In zijn latere poëzie lijkt Polet dergelijke stijlmiddelen opzettelijk te schuwen. Alle lyriek is weggewerkt uit deze regels uit 1983:

:2 rrrand-figuren, zo dronken

als twee tv-figuren

zwervend

door een wereld van margewit:

aarzelend

tussen o en o-neindig, tussen

- oneindig en

+ oneindig,

tussen o en o:

De eerste lezer die dit als zijn lievelingspoëzie beschouwt moet ik nog tegenkomen. Dat Polet experimenteert valt toe te juichen, want goede poëzie is de vijand van alles wat star en conventioneel is, maar op gezette tijden lijkt Polet niet alleen geheel te vergeten dat poëzie iets moet betekenen, maar ook dat ze moet appelleren aan zintuigen en emoties. Waarom zou je gedichten lezen die noch begrijpelijk, noch beeldend, noch muzikaal zijn?

Met opzet heb ik twee voorbeelden aangehaald van ontspoorde experimenten. Ze verklaren afdoende waarom Polet als dichter nooit tot de canon is gaan behoren: er is domweg niemand die voor zijn plezier zulke teksten leest. Daarmee is gelukkig niet gezegd dat ze ook representatief zijn voor alle poëzie van Polet, want tussen de taalwoekeringen staan wel degelijk teksten die bewijzen dat hij een authentiek dichter is, teksten waarin iets verrassends beweerd wordt en waarin mooie, of juist zeer lelijke beelden worden opgeroepen.

Aan het begin van de zeventiger jaren verscheen Persoon/onpersoon, waarin de X-mens wordt beschreven. X is, behalve een aanduiding voor iets wat

[p. 22]

naar believen ingevuld kan worden, ook het meervoud van ‘ik’. De X-mens kan opgevat worden als de moderne mens zonder vastliggende identiteit, en in dat geval zal hij door de meesten onder ons als beklagenswaardig wezen worden gezien. Daar staat tegenover dat de X-mens in hoge mate maakbaar is. Het bijzondere van Polets visie op deze robot is dat hij geen waardeoordeel uitspreekt. Met een zekere ironie, maar beslist ook met plezier schetst hij een tafereeltje als dit:

Schroef nu mijn armen los, zei ze.
Gesp nu mijn benen los, zei ze.
Neem nu mijn kunstgebit uit m'n mond, zei ze,
ik ben bang dat ik het verlies (in jouw mond).
Stel nu mijn pacemaker af op 120, zei ze,
zodat mijn hart sneller slaat.
Leg nu je arm onder mijn halsbeugel, zei ze.
Kom nu, zei ze. Kom Mr X -

In het laatste gedicht van de reeks gaat het slecht met X: hij lijdt aan hartkloppingen, pijnscheuten in de lies, ischias, buikloop en staar, en hij heeft bijna veertig graden koorts. Maar geen nood:

16 u 48.
Nieuw kunstbeen gearriveerd: hij loopt beter;
nieuw kunstoog gearriveerd: hij ziet beter;
een nieuw hart: hij voelt beter,
een nieuwe hand: hij handelt beter.

Het gevolg is dat X zich niet slechts een geheel nieuw, maar ook een betrouwbaar mens voelt: ‘op al zijn onderdelen rust / 1 jaar garantie.’

De X-reeks was tien jaar eerder al voorbereid in een juichende lofzang van zeven pagina's op de Synthetische Mens: ‘Ik zing de Synthetische Mens; / de mens met een mond als een microfoon, een voorhoofd als / een barometer, een hart als een motor van water.’ Wanneer deze mens spreekt, hebben zijn woorden onmiddellijk effect: ‘Hij verklaart zijn liefde in een weldadig aandoend patent / en zegeviert over al zijn vijanden.’ Even later blijkt ook de oude taal afgedaan te hebben, en bezingt de dichter de Synthetische Taal en het Synthetische Woord. Als ik het goed zie, bepleit Polet de vorming van een nieuwe taal, omdat de gangbare inhoudsloos is geworden en teveel is verbonden met vastgeroeste structuren die hoognodig opengebroken moeten worden. ‘Ik zing het overbodige woord,’ zegt hij, ‘het ontheemde woord.’ Vervolgens neemt zijn zang een politieke wending:

[p. 23]

 

Want wat is uw democratie?

 

uw democratie: afspraak waar ik niet bij was,

 

uw filosofie: geloof dat ik niet heb uitgedacht met mijn ogen en ellebogen,

 

uw sociologie: zenuwstelsel waar mijn afwijking niet in thuishoort.

 

Daarom, wat ik zing is een synthese,

 

een synthese tussen uw afwijking 3^o noorderbreedte en mijn afwijking 4^o zuiderbreedte,

 

tussen uw geloof als een verkalkt beenderstelsel en mijn geloof

 

als een zacht kraakbeenstelsel,

 

tussen mijn lichaamszout en uw lichaamszout,

 

tussen mijn wet en uw mammoetwet.

Als er één ding duidelijk wordt wanneer je Polets verzamelbundel leest, is het wel hoezeer zijn artistieke experimenten voortkomen uit een krachtige behoefte de wereld te veranderen. Dat deze drang mede veroorzaakt is door de oorlog, blijkt uit menig gedicht waarin kennelijk bittere ervaringen zijn verwerkt. Indrukwekkend is de reeks ‘Één minuut stilte’ uit 1955, waarvan het laatste gedicht zo begint:

Ik wil een huis
met 3 kamers
zonder doden,
een lamp zonder doden.

Geen week gaat voorbij zonder oorlog
geen dagdroom of hij draagt een groen uniform.
Onder mijn oude huid van woorden ben ik nog steeds bang.

Zo expliciet heeft Polet het zelden onder woorden gebracht.

Een dichter die heeft gezien hoe de wereld kapot gemaakt kan worden, wil in taal nieuwe steden stichten. ‘Ik heb geen stad gebouwd maar een gedicht,’ zegt hij, want ‘gedichten zijn duidelijker dan steden / en woorden sterker dan de huizen van een stad.’ Wie gedichten schrijft, zit permanent in het verzet: ‘Dichten is woekeren met nog illegale wijsheid, met voort- // woekerende illegale wijsheid.’

Het is dit hartstochtelijk geloof in de kracht van taal dat ook Polets laatste werk een aanstekelijk optimisme doet ademen. ‘Alles van waarde is weerbaar,’ roept hij Lucebert toe. Het is jammer dat Polets experimenteerlust zo nu en dan hopeloos uit de hand loopt, maar dat is nu eenmaal het gevolg van een poëtisch project dat zijn essentie heeft in het nemen van risico's. Als Polets werk niet voor een deel mislukt was, zou het pas echt mislukt zijn. Nu is het een monument van durf.

sybren polet, Gedichten 1998-1948, De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 624 p.