Ons Erfdeel. Jaargang 43

Gedeelde (anti)-utopieën.
Bij de tachtigste verjaardag van Hubert Lampo

In het jaar 1992 heeft het Servisch lezerspubliek voor het eerst kennis kunnen maken met het werk van Hubert Lampo. In dit jaar zijn namelijk De komst van Joachim Stiller en De prins van Magonia verschenen. Wat zijn bij nader inzien de beweegredenen van een vertaler, die in zijn onvoldoende geïnformeerde omgeving tegelijkertijd ook de rol van redacteur en criticus op zich moet nemen, om Hubert Lampo te introduceren? Behalve subjectieve redenen, zoals persoonlijke voorkeur of sentimentele aanleiding, die bij een keuze altijd een zekere rol spelen, zijn er objectieve redenen die meetbaar en aantoonbaar zijn. Het succes van De komst van Joachim Stiller kan bijv. gemeten worden aan het aantal bekroningen, het aantal verkochte exemplaren en de opname in de literaire canon.

Een ander element dat een rol speelt bij de keuze van het te vertalen werk zijn de smaak en de leesgewoonten van het publiek voor wie vertaald wordt. Voor de gemiddelde Servische lezer, en dat geldt in hoge mate voor de Slavische lezer in het algemeen, zijn er bepaalde sociopsychologische en cultuurhistorische gegevens die een rol spelen bij de vorming van zijn literaire smaak. Om herkenning en dus aanvaarding te garanderen moet een literair werk niet alleen formeel vertaalbaar zijn maar ook inhoudelijk, qua mens- en wereldbeeld. Er moet een extralinguistische communicatie kunnen plaatsvinden tussen de gedachten- en gevoelswereld van de auteur en die van de lezer - een aanraking van zielen, om het in een typisch Slavische beeldspraak uit te drukken.

Wat schuilt er in feite achter die wat sentimenteel en romantisch aandoende metafoor? In de nuchtere taal van de wetenschap, met name de psychologie, gaat het om de herkenning van universele, collectieve gedachtepatronen, in Jungs terminologie archetypen genoemd. Op het niveau van het bewustzijn nemen die verschillende vormen aan: van mythen, legenden, symbolen, motieven, dromen... Als critica Marijana Radulovic stelt dat Hubert Lampo ‘in feite het verhaal heeft verteld dat elk mens in zich draagt’, dan bedoelt ze juist die universele verhaalpatronen die millennia van collectieve ervaringen gestructureerd hebben. Hoewel ze dus universeel zijn, inherent aan de mens als sociaal wezen, bestaan er individuele verschillen in de manier waarop het onbewuste met het bewuste communiceert. De herkenning heeft dus plaatsgevonden in de manier waarop Lampo de snaren van het onbewuste heeft aangeraakt en bespeeld - om nu naar een muzikale metafoor over te stappen.

Niet iedereen blijkt echter in deze ‘moderne tijd’ over het bijzondere zintuig te beschikken om die ‘melodie van de ziel’ op te vangen. Hoewel het in principe om een individueel onvermogen gaat om met de diepere lagen van de psyche te communiceren, spelen ook etnopsychologische momenten een aanzienlijke rol. Een glibberig terrein weliswaar, dat in de geschiedenis van de antropologie vaak tot gevaarlijke dwaalinterpretaties heeft geleid, maar waarmee bij receptieonderzoek toch rekening gehouden moet worden.

Zijn er dan etnopsychologische factoren die de Servische/Slavische lezer ontvankelijk maken voor het werk van Hubert Lampo? En welke zijn dat?

Er is in de eerste plaats een diep gewortelde traditie van heldenepos en heldenlied, die een vruchtbare bodem biedt voor vertelkunst, mythevorming en de hang naar ethische idealen. Een verleden vol vreemde heersers, armoede, gruwelijke oorlogen en verzet heeft impulsen

[p. 780]

gegeven aan een rijke verbeelding die tot uitdrukking komt in de voorkeur voor het fantasievolle en fantastische zoals bijv. de bezieling van de natuur, en voor het creëren van denkbeeldige werelden, of het nu om utopieën of anti-utopieën gaat.

De aantrekkelijkheid van epen en legenden - en de Arthur-legende is een van de grote literaire en wereldbeschouwelijke inspiraties van Lampo - is voor een deel te verklaren vanuit het motief van het genootschap van ingewijden. In de Arthur-legende zijn het de ridders van de Ronde tafel die de geestelijke elite vertegenwoordigen, in ‘De komst van Joachim Stiller’ zijn het de personages die uitverkoren zijn om Stiller te ontmoeten.

Ook in de Servische traditie van het heldenepos bestaaf het motief van uitverkorenen. Een gemeenschappelijke noemer van al deze verhalen is in wezen de queeste naar loutering ofwel de zoektocht naar transcendentie en daarmee naar de zin van het bestaan. Een duidelijk verschil is echter wel dat het in de Servische literaire traditie om nationale, collectieve loutering gaat, terwijl het in de westerse traditie een persoonlijk proces betreft.

Een van de elementen die de christelijke traditie aan het motief van het exclusieve genootschap heeft toegevoegd, is dat van het Laatste Avondmaal en het Verraad. De schuldkwestie, die onlosmakelijk daarmee verbonden is, moet bij Lampo ondanks zijn vrijzinnigheid en agnosticisme gezocht worden in het christelijke erfgoed. De mens is schuldig aan zijn uitwijzing uit de paradijselijke oertoestand, aan zijn verraad van de evangelische idealen, aan zijn onvermogen om lief te hebben. En schuld roept als emotie meteen ook de behoefte op aan een Verlosser uit de existentiële nood. Zo wordt ook de door existentiële angsten geplaagde Freek Groenevelt verlost dankzij de komst van Stiller.

In het Slavische gedachtegoed heeft de kwestie van schuld, boete en verlossing een uiterst rijke traditie. Soms is het de Messiasfiguur die uitkomst biedt, zoals St.-Sava, de tot heilige verklaarde oprichter van de Servisch Orthodoxe kerk, die symbool staat voor morele kracht.

Hubert Lampo (° 1920).

Vaker komen echter heldenfiguren als verlossers voor, bijv. prins Marko (Kraljevic Marko), wiens vitaliteit ook Marguerite Yourcenar tot een prachtig verhaal heeft geïnspireerd.

Over de radicale verbeelding en het verzet zoals Marcuse ze noemt, hebben we het dusver gehad in de context van historische verschrikkingen. Deze zijn verwacht in mythes, legenden en epen verwerkt zijn. Maar ook de recente geschiedenis en de hedendaagse werkelijkheid dragen hun verschrikkingen met zich mee. Het werk van Hubert Lampo moeten we dus ook in de context van de naoorlogse generatie Vlaamse schrijvers zien, net zoals we de Servische lezers in de context van hun politieke realiteit van de afgelopen zestig jaar moeten plaatsen.

De naoorlogse literatuur - de literatuur van de ‘schrale, donkeretijd’ -kent verschillende afweerhoudingen, waarvan vooral cynisme en zwartgalligheid veel weerklank hebben gevonden bij het lezerspubliek. Het magisch-realisme daarentegen zou het verlangen uitdrukken de werkelijkheid te ontvluchten. Maar in beide gevallen gaat het in wezen om de verwerking van pijn die van de werkelijkheid uitgaat. En die pijn is er omdat de werkelijkheid ontgoochelt, omdat ze niet voldoet aan idealistische verwachtingen. Het magisch-realisme biedt in die zin uitkomst omdat het noch het materialisme noch het mysticisme omhelst. Het wil afstand nemen van de realiteit, maar het probeert de diepere betekenis en wetmatigheid ervan te achterhalen. Het is een poging tot synthese van twee schijnbaar onverzoenlijke wereldbeelden.

[p. 781]

Ook in de hedendaagse Servische literatuur komen verschillende levensbeschouwelijke reacties op de werkelijkheid tot uitdrukking, ook bittere, cynische en nihilistische, Toch lijkt de behoefte aan zingevende idealen ondanks de grote ontgoochelingen van het communisme en het postcommunisme, nog steeds groot. Men heeft als lezer nog steeds de behoefte aan een boodschap, ook al is men decennia misleid geweest door de in theorie zeer humanistisch klinkende boodschap van het communisme. Of misschien juist daarom. Misschien was de aanvaarding van het communisme juist een gevolg van die etnopsychologisch sterk vertegenwoordigde behoefte aan rechtvaardigheid en aan een ideologie waardoor die rechtvaardigheid al hier op aarde verwezenlijkt zou kunnen worden. Vandaar dat de theoretische discussie over maatschappelijke utopieën en anti-utopieën nog steeds in de literatuur weerklinken. Vandaar dat geëngageerde schrijvers als Boon, Ruyslinck, Raes ook toegankelijk zijn voor het Servische leespubliek. De aantrekkelijkheid van Lampo's ideeën ligt echter vooral in het feit dat zijn humanisme en sociaal engagement niet expliciet en niet geïnstitutionaliseerd zijn, dat zijn utopie niet op het maatschappelijk maar op het persoonlijk vlak nagestreefd moet worden. Het is niet de wereld die we moeten redden maar de Mens in ons. Het gaat dus om een mens- en wereldbeeld waar communicatie mogelijk is, zowel tussen mensen als tussen de verschillende lagen van de eigen psyche. Het gaat om de wensdroom als enig mogelijk verzet tegen hersenspoeling. Met andere woorden, het gaat om een utopie. En naar de verkoopcijfers van Lampo's werk te oordelen gaat het om een utopie die kennelijk ook in ‘moderne tijden’ door velen gedeeld wordt.

Jelica Novaković-Lopušina