Ons Erfdeel. Jaargang 43

Theater

De tragedie van de schaarste en de overvloed

Het beleid van museumdirecteuren, de programmering door omroepbazen, de toekomstplannen van theater makers: over zulke kwesties kan de laatste tijd in Nederland niet gesproken worden zonder dat financiële aspecten onmiddellijk in de discussie betrokken worden. Schermutselingen in het artistieke circuit draaien vrijwel uitsluitend om geld en zelden om credo's of principes. Werd er voorheen nog wel eens met overleg gedebatteerd over de waarde van een kunstwerk of het belang van een kunstuiting, nu gaat het vooral over budgetten en over praktische bezwaren die verhinderen dat dromen daden worden. Dat is jammer en, in een tijd waarin sprake is van een overschot op de rijksbegroting, in feite onbegrijpelijk.

De Raad voor Cultuur noemde haar advies voor de periode 2001-2004 aan de staatssecretaris Van de schaarste en de overvloed, een titel die aanleiding zou kunnen geven tot schamper cynisme. Over de schaarste waarmee de kunst en met name de muziek en het theater zich in deze jaren van overvloed tevreden moeten stellen, is inmiddels zoveel gezegd en geschreven, dat het eenvoudigweg onmogelijk is daar nog iets nieuws aan toe te voegen.

Daarom, los van het gekrakeel waardoor het eind van het vorige en de start van het huidige artistieke seizoen werden ontsierd, en slechts uit respect voor wat de makers van een bepaald soort theater doen, worden hier enkele recente voorstellingen besproken. Het zijn - maar dit terzijde - voorstellingen van drie gezelschappen waarover de Raad negatief aan de staatssecretaris adviseerde en waarover de staatssecretaris vervolgens negatief oordeelde. Met als onontkoombaar gevolg dat de problemen werden verschoven naar de lokale overheden - en uiteraard naar de gezelschappen zelf.

Theater maken op locatie is de afgelopen twintig jaar sterk in opmars, en wie ervan houdt voorstellingen te bezoeken buiten het reguliere circuit kan er zich evenveel hoogvliegers als dieptepunten van herinneren. Hollandia bijvoorbeeld - toekomstig partner van Het Zuidelijk Toneel - maakte prachtige dingen op ongewone plaatsen, maar wellicht de meest prestigieuze voorstelling uit de geschiedenis van de groep, het ‘industrieproject’ KLM Cargo (1998) was een regelrechte mislukking. Waarom? Onder meer omdat de noodzaak om in de vrachtterminals van Schiphol te spelen nergens duidelijk werd en de lawaaiige omgeving eerder als een artistieke belemmering dan als een toevoeging werd ervaren.

De bewust gezochte omgeving exploreren in al zijn mogelijkheden, daar gaat het om bij deze vorm van theater, niet om het noodgedwongen schipperen met de beperkingen die de te bespelen ruimte met zich mee brengt. Bewegingstheater BEWTH uit Amsterdam, een collectief dat al meer dan dertig jaar locatietheater maakt, is daarin heer en meester. BEWTH is geen gezelschap dat luidruchtig aan de weg timmert, dat pretenties nastreeft die het niet kan waarmaken, dat zich mengt in de vaak gênante horlepiep om de felst begeerde plaatsen in het bestel. Op uiteenlopende plekken als fabriekshallen, scheepswerven, openbare gebouwen, musea en kerken is BEWTH, lang voordat het mode werd, intensief bezig geweest de ruimte af te tasten en naar zijn hand te zetten, altijd voor een beperkt aantal toeschouwers, altijd omzichtig, met gevoel voor detail en nuance, en nooit uit behaagzucht of goedkoop effectbejag.

Aan het eind van het vorige seizoen maakte BEWTH in de Wester- of Sint-Gommaruskerk te Enkhuizen een zoveelste productie die gebaseerd was op datzelfde, vertrouwde stramien. Onder de hoge dakspanten, tussen de strenge pilaren en de kille marmeren grafplaten van dit kolossale godshuis werd de relatie tussen bewegingskunst en bouwkunst opnieuw beleefd en gevierd, en werd eens te meer duidelijk hoezeer, in Nederland althans, alleen BEWTH het diepste geheim van die relatie kent. De voorstelling vestigt de aandacht op een bouwwerk dat die aandacht alleen al uit cultuurhistorisch oogpunt verdient; maar het belang reikt veel verder,

[p. 766]

vooral omdat BEWTH ons dit gebouw leert kennen op een manier die geen reisgids kan evenaren. Niet alleen door wat er gedurende anderhalf uur te zien is, maar ook door wat er te horen is - aan geluiden, aan muziek - worden we ons bewust van afstanden en afmetingen, van de hoeken die de ruimte maakt, van de aard van het materiaal. En dat alles zonder kunstmatige versterking of opsmuk, en ver verwijderd van het multimediale gedruis dat tegenwoordig op de podia zo in opkomst is.

Uniek in Nederland, maar dan een op heel andere wijze, is ook Theater het Amsterdamse Bos, het energieke gezelschap dat vanaf 1985 in de periode juli-september een voorstelling maakt in het gelijknamige openluchttheater. Dit jaar was dat De Magie van het Kwaad, een oorspronkelijke tekst van Oscar van Woensel, huisschrijver van theatercollectief Dood Paard, waar het doorgaans min of meer klassieke teksten zijn die in Bos gespeeld worden, van Shakespeare tot Brecht. Vooral de voorstellingen van de laatste vijf, zes jaar variëren nogal in kwaliteit, en de 2000-editie behoort zeker niet tot de hoogtepunten. Het verhaal dat Van Woensel wilde vertellen, over de laatste tien seconden in het leven van de Franse maarschalk Gilles de Rais, de vijftiende-eeuwse held - aanvankelijk kompaan van Jeanne d'Arc - die een schurk werd, en de vorm die regisseuse Frances Sanders aan dat verhaal gaf, sporen onvoldoende met elkaar.

Weliswaar is het voorstelbaar dat Sanders als altijd koos voor de fantasierijke en uitbundige stijl die van een Bos-voorstelling altijd een feest maakt, maar in deze productie heeft dat tot gevolg dat er een op zichzelf fraai kijkspel ontstaat, echter zonder de minste dramatische overtuiging. De toeschouwer draait de dop op de fles, klapt de picknickmand dicht en keert uitermate vrolijk gestemd huiswaarts, terwijl die

BEWTh in de Westerkerk in Enkhuizen - Foto Roeland Fossen.

Gilles de Rais - honderden kinderen slachtte hij af - een bandiet en een vuilak was bij wie vergeleken een modern specimen als Marc Dutroux volledig verbleekt. Toch heeft het Amsterdamse Bos in het verleden prachtige voorstellingen gemaakt die de dramatische overtuiging wel degelijk bezaten, vooral waar de regie een toonzetting wist te vinden die meer recht deed aan de tekst.

Goldoni's De knecht van twee meesters is typisch zo'n stuk dat in het Amsterdamse Bos niet misplaatst zou zijn, al zou de artistieke leiding zo'n uitgesproken publiekslieveling waarschijnlijk nooit op het repertoire nemen. De Appel uit Den Haag deed dat wel, en daarin onderscheidt zich de groep al meteen in positieve

[p. 767]

zin. Het spelen van klassiekers vindt in onze tijd immers vooral plaats in het serieuze genre, terwijl daarnaast - gelukkig - in binnen- en buitenland een nieuwe generatie toneelschrijvers is doorgebroken - van Rainald Goetz tot Peter Verhelst; van David Mamet tot Oscar van Woenseldie de actuele uitstraling van de toneelpodia nadrukkelijk bepalen.

Voor een ouderwetse Goldoni lijkt er geen doorkomen meer aan; de laatste Knecht, althans in het professionele circuit, was die van het Noord Nederlands Toneel in het seizoen 1992-1993, een voorstelling die overigens pijnlijk duidelijk aantoonde hoe razend moeilijk het is een komedie van dit type neer te zetten op een wijze die ook de moderne toeschouwer verleidt. De Appel doet het beter, veel beter, misschien wel in de eerste plaats door de hoofdrol, gespeeld door regisseur Aus Greidanus zelf, niet alle aandacht te laten opeisen, maar door ook de andere acteurs, volop in het drama te laten participeren. Niet alleen in de verschijning van hun personage, maar daarnaast bijvoorbeeld als leden van het te pas en te onpas verschijnende ‘dweilorkest’ - een prachtige vondst die nog eens extra bijdraagt aan de toch al zo levendige voorstelling. Een echte Appel-voorstelling bovendien, van het type waarmee de groep in het verleden zoveel vrienden maakte en zoveel jongeren de weg naar het theater leerde bewandelen - lang voordat de overheid daar zoveel waarde aan leek te hechten.

De acteur die niet alleen Hamlet heeft gespeeld, maar ook zijn komische tegenpool Truffaldino heeft waarschijnlijk alles bereikt wat er te bereiken valt in zijn metier. De knecht van twee meesters zou dan ook een mooi afscheid zijn geweest voor Aus Greidanus - als hij niet nog maar kort geleden de fakkel had overgenomen van zijn illustere voorganger Erik Vos, als hij niet nog boordevol plannen met zijn Appel had gezeten, als hij niet nog de ene droom na de andere had willen verwezenlijken.

Nogmaals, dit is niet de plaats om het gelijk of het ongelijk van de Raad of dat van de staatssecretaris breed uit te meten - bij het verschijnen van dit stuk zal dat in de Tweede Kamer wellicht reeds zijn gebeurd. Maar evengoed is het diep tragisch dat BEWTH (uniek locatietheater),het Amsterdamse Bos (laagdrempeliger kan het niet), De Appel (duizenden toneelvrienden gemaakt) en andere groepen in de komende vier jaar met lege handen moeten staan. Met betrekking tot de kunsten is de Nederlandse overheid misschien nog het best te vergelijken met een yup: een flinke berg geld in de knip, hakend naar snel succes, maar met weinig benul van schoonheid die nooit verloren mag gaan.

Jos Nijhof