landen. Het is het werk van hooggespecialiseerde ambachtslui. Dankzij een goed georganiseerd arbeidsproces, artistieke en materiële kwaliteit en ruime afzetmogelijkheden werden de Brabantse retabels een competitief commercieel product. Elk productiecentrum, elk atelier zelfs, had zijn eigen typologie. Samenwerking tussen meesters van verschillende ateliers kwam vaak voor. Uiteraard was er samenwerking tussen beeldsnijders en schilders van hetzelfde productiecentrum, maar ook ambachtslui van verschillende productie-centra werkten samen. In België is dat alleen nog aanwijsbaar bij een retabel van Korbeek-Dijle (bij Leuven) waarvan de geschilderde deuren uit een Leuvens atelier kwamen en het snijwerk uit Brussel. Overigens ontmoeten de producenten elkaar vanaf 1481 in het Pand, een markt vlakbij de Antwerpse kathedraal waar verschillende werken tentoongesteld en verkocht werden.
De internationale uitstraling dankten de Brabantse retabelmakers aan een combinatie van een drietal factoren: de gunstige productie-voorwaarden, de internationale aanpak van de ruilhandel en het dichte netwerk van transportwegen, waaronder de druk bevaren zeeroutes vanuit Antwerpen. Via Duitsland en de Baltische havens kwamen Brabantse retabels in Zweden en Denemarken terecht. Ook Engeland en het Iberisch schiereiland waren belangrijke afzetgebieden.
De meeste retabels stellen het passieverhaal voor. Dit bevat voldoende ingrediënten voor aangrijpende voorstellingen, maar slechts drie daarvan komt men op alle retabels tegen: de kruisdraging, de kruisiging en de kruisafneming of de bewening. Bijna even populair zijn de retabels waarin het leven van Maria wordt uitgebeeld. Hier vindt men ook vaak de boom van Jesse. Uit de borst van aartsvader Jesse ontspruit een boomstam met vele twijgen waarop de voorvaderen van Maria en Jezus plaatsgenomen hebben. Zo wordt hun afstamming van koning David aangetoond. Toen vanaf 1480 een groeiende devotie voor de heilige Anna, de moeder van Maria, ontstond, werden een groot
Passieretabel uit de Sint-Leonarduskerk in Zoutleeuw, ca. 1520, © Afdeling Monumenten en Landschappen - Foto Oswald Pauwels.
aantal retabels gemaakt die aan haar toegewijd zijn. Ten slotte zijn er veel retabels die het leven van een bepaalde heilige als thema hebben. Terwijl de passie- en Mariaretabels vaak geproduceerd werden voor de vrije markt, zijn deze heiligenretabels bijna altijd op bestelling gemaakt, waarbij de met specifieke wensen van de opdrachtgever rekening werd gehouden. Van de middeleeuwse beeldsnijder of schilder werd niet op de eerste plaats een originele creatie verwacht met een eigen creatieve inbreng, maar vooral de herkenbaarheid van de voorstellingen en de goede kwaliteit en verwerking van de materialen daarentegen werden belangrijk geacht.
Slechts een heel klein gedeelte van retabels zijn nog bewaard gebleven. In sommige streken heeft de Beeldenstorm het gehele bestand vernield. Dat is bijvoorbeeld het geval in het Antwerpse. Maar ook vandalisme, diefstal, ontmanteling en verder decaperingen, overschilderingen, retoucheringen en ondeskundige restauraties hebben vele retabels vernield of hun oorspronkelijke vorm veranderd. Een reeks van de mooiste in België bewaarde Brusselse retabels werden in de tweede helft van de 19de eeuw gedecapeerd. Dat betekent dat men de polychromielagen tot op het hout heeft weggehaald: ten onrechte dacht men zodoende de oorspronkelijke toestand te herstellen. Het retabel van Hemelveerdegem is daar een voorbeeld van. Tegenwoordig ligt het accent eerder op conservering dan op restauratie. Als de oorspronkelijke vorm of polychromie verdwenen is, wordt die niet hersteld.
Auteursrechtelijk beschermd