Ons Erfdeel. Jaargang 43

Beeldende kunst

Honderd jaar Nederlandse architectuur

In het licht van de millenniumwende vatte uitgeverij SUN de idee op om de Nederlandse architectuurgeschiedenis van de afgelopen eeuw in boekvorm uit te brengen.

Een legitieme onderneming aangezien Nederland, in tegenstelling tot België, in de voorbije honderd jaar meermaals heroïsche en historisch belangwekkende architectuur heeft voortgebracht.

Een rist auteurs, onder de redactie van de academici S. Umberto Barbieri en Leen van Duin, hebben deze geschiedenis handzaam verwerkt. Het resultaat is een boek dat de lezer niet alleen meeneemt naar de voorbije honderd

[p. 760]

jaar van de Nederlandse architectuur, maar meteen ook de algemene architectuurgeschiedenis openbaart. Bewust van de snelheid waarmee de hedendaagse media ook de architectuur en het inzicht in de complexiteit van de architectuur hebben aangetast, hebben de auteurs met dit boek ook een soort ‘studieboek’ willen schrijven. Zij doen daarbij een appèl op het culturele bewustzijn van de lezer-architect: ‘Ook wij vinden dat architecten zich vrijelijk moeten kunnen bewegen binnen de post-moderne cultuur, dat wil zeggen dat ze behendig met allerlei soorten materiaal en ontwerpstrategieën moeten kunnen omspringen, maar vooral ook zelfbewust en zelfstandig te werk moeten kunnen gaan. Zij moeten onderscheid kunnen maken tussen vluchtige consumptie, de waan van de dag, en academische reflectie die een trager tempo vereist dan het zappen tussen beelden en surfen op internet.’ Waar Barbieri & Van Duin vooral de nadruk op leggen, is dat zij als academici gekozen hebben voor een nauwgezette zoektocht naar betekenis, context, begrip en theorievorming, zeg maar naar het ‘hoe’ en het ‘waarom’. ‘Tekst is nog altijd het medium van reflectie en discussie; voor het lezen van een tekst heb je tijd nodig, rust, geduld, aandacht. Juist in de huidige jachtige beeldcultuur past een boek als een pas op de plaats.’

De nadruk die de auteurs leggen op de tekst neemt niet weg dat zij voor een aantal aparte ingrepen hebben gekozen om de architectuur zélf te laten spreken. In het afgelopen jaar werden een tiental Nederlandse gebouwen geselecteerd die met de computer opnieuw gedetailleerd werden uitgetekend. Hierdoor krijgt dit historisch overzicht het karakter van een klassiek architectuur(-studie-)boek zoals ze in de Renaissance al werden uitgegeven.

Uiterst interessant is ook het calendarium dat de auteurs opstelden. In deze tijdsband wordt de Nederlandse architectuur niet alleen gesitueerd in de context van de wereldarchitectuur -waar de Nederlandse trouwens een bijzonder belangrijke rol in heeft gespeeld - maar

Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam, een ontwerp van Jo Coenen - Foto Jannes Linders.

wordt ze ook gesitueerd in de bredere maatschappelijke, socio-politieke context.

Al deze instrumenten dragen bij om dit boek te gebruiken als studiemateriaal. Maar de stijl en de brede culturele bagage van de auteurs zorgen er ook voor dat je als leek meegesleurd wordt in de toch wel heroïsche geschiedenis van honderd jaar Nederlandse architectuur (-cultuur). Want wat anders te denken van bijvoorbeeld het heerlijke citaat van de Engelse auteur Aldous Huxley waarmee hij in de jaren dertig treffend de kwaliteit van het polderlandschap en de daarbij horende architectuur omschrijft ‘Op een land dat het ideale platte vlak van de geometrieboeken is, zijn de wegen en kanalen de kortste afstand tussen twee punten. In eindeloze polders snijden de dijkwegen de weerkaatsende sloten in rechte hoeken, een net werk van volmaakt evenwijdige lijnen. (...) Wat past die (boerderij, KVS) volmaakt in het geometrische systeem! Op een tot een derde van zijn hoogte afgesneden kubus is een uitgestrekte piramide geplaatst. Dat is het huis. (...) Geometrie vraagt om geometrie. (...) Heerlijk landschap.’

Hoewel de auteurs de betekenis van de architectuur in de breedte uitwerken, kiezen zij voor een verrassend simplistische structuur om de geschiedenis aan op te hangen. In de beeldende kunst zijn we vertrouwd met stromingen als het impressionisme, expressionisme, kubisme, dada, zero, etc... Quasi gestandaardiseerde begrippen die verschillende indi-

[p. 761]

viduele kunstenaars groeperen om overzicht te bekomen. Barbieri en Van Duin kiezen echter voor niet meer dan vijf begrippen. Zij definiëren die begrippen, zoals traditionalisme, expressionisme, rationalisme, functionalisme en postmodernisme, niet als stromingen of tijdsbepalingen, maar als een ‘benadering’. Want zo stellen ze, ‘elk bouwwerk belichaamt een specifieke aanpak van een architectonisch probleem en vormt een kristallisatiepunt van verschillende benaderingen die wij binnen het brede spectrum van ontwerpstrategieën onderscheiden.’ De opzet van de auteurs is dan ook dat door het uiteenzetten van deze vijf architectonische benaderingen en ze te plaatsen in een internationaal perspectief, de lezer én de architect zullen worden aangezet tot vergelijken, het ontwaren van overeenkomsten en verschillen. Zo zal uiteindelijk de communicatie én confrontatie tussen de verschillende benaderingen bevorderd worden.

Er valt veel te zeggen voor het reduceren van stromingen en het achterwege laten van zogenaamde ‘stijlen’ en ‘tendensen’. Maar de vijf begrippen die de auteurs naar voren schuiven zijn niet allemaal van dezelfde orde om de fundamentele eigenheid van een architectuur binnen een historisch perspectief te duiden. Postmodernisme bijvoorbeeld heeft vele gedaantes. Allerhande strategieën en denkwijzen, van chaostheorie, tot cultuurrelativisme en deconstructivisme, hebben met post-moderniteit te maken. Het begrip mist derhalve precisie. Functionalisme of rationalisme daarentegen zijn duidelijker benaderingen. Van Duin weet ze trouwens in kort bestek heel precies van elkaar te onderscheiden. ‘De functionalist verwerpt de idee dat er a priori vormen bestaan: bij ieder ontwerp moet er opnieuw gezocht worden naar de vorm die in de opgave zelf besloten ligt. Uit de specifieke gevormde delen kan de vorm van het geheel kristalliseren.’ Van Duin illustreert dit met een amusant voorbeeld, een koestal die architect Häring in 1922 bouwde: ‘De vorm daarvan is geheel in overeenstemming met de eisen destijds voor het houden van koeien. Maar in de jaren zeventig wilde de toenmalige bezitter de koestal slopen omdat er geen varkens in pasten. En zo stuiten we op een wezenlijk probleem van het organische functionalisme: wanneer een ruimte voor één functie ontworpen is, kan deze niet gemakkelijk andere functies in zich opnemen. In de benadering van de rationalist is dit bezwaar ondervangen: hij gebruikt geometrische en dus meer neutrale vormen die minder direct aan één functie zijn gekoppeld. Op grond van typologisch onderzoek ontwikkelt hij een algemene voorstelling van het geheel van een bouwwerk die de onderdelen bepaalt, en stelt de vorm als a priorigegeven. Een verandering in functie kan binnen bepaalde grenzen worden opgevangen door middel van een zekere mate van standaardisatie van onderdelen.’

Dit citaat toont aan dat de auteurs met souplesse de vijf categorieën hanteren die ze zelf in het leven hebben geroepen om inzicht te krijgen in de Honderd jaar Nederlandse architectuur 1901-2000.

Tezelfdertijd wordt duidelijk dat ze deze kleine geschiedenis van de Nederlandse architectuur weten te kaderen in een algemeen, breed theoretisch discours omtrent architectuur zodat het boek gerust beschouwd kan worden als een introductie tot de wereldgeschiedenis van de architectuur.

Koen van Synghel

Honderd jaar Nederlandse architectuur, 1901-2000 Tendensen Hoogtepunten, s. umberto barbieri & leen van duin (redactie), uitgeverij SUN, Nijmegen, 1999.