Ons Erfdeel. Jaargang 43

Verlies me, liefste, blad na blad.
Een nieuwe bundel van Roger M.J. de Neef

Dat de poëzie van Roger M.J. de Neef een zekere tegenspraak oproept, bleek ontegensprekelijk uit de ongemeen heftige reacties toen hem voor zijn bundel De vertelkunst van de bloemen de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie (1986) werd toegekend. De polemische artikelen waren niet van de lucht (ook niet in dit eigenste tijdschrift). In sommige gevallen werden hardop meer valabele kandidaten voor die belangrijke onderscheiding verdedigd (vooral dan de figuur van Herman de Coninck), in andere gevallen werd nadrukkelijk de poëzie van De Neefzelf op de korrel genomen.

Die commotie rond het oeuvre en de persoon van Roger de Neef verdween echter snel. Na de storm in een glas water werd het opnieuw tijd voor de poëzie zelf. De dichter verschoof weer geheel naar de achtergrond, naar het intimisme van zijn dichterlijke oeuvre. Die uitspraak is overigens vrij letterlijk te nemen, want de mooie bundel jazz- en bluesgedichten Empty Bed Blues, die De Neef in 1996 publiceerde, werd in de literaire kritiek zelfs nauwelijks opgemerkt.

Afgelopen jaar verscheen dan De kou van liefde, een bundel liefdeslyriek waarvan de bloedrode kaft en de illustratie (gulzige lippen van Man Ray) duidelijk de geest van camp lijken te ademen. Van dat ironiserende effect blijkt evenwel in de bundel zelf niet zoveel meer te merken. De poëtica van Roger de Neef is door de jaren heen niet ingrijpend veranderd. Nog steeds blijft de dichter een rusteloze maar geduldige zoeker, die aansluiting zoekt bij het ambitieuze project van de zogenaamde ‘numineuze’ poëzie. Via het gedicht krijgt, op begenadigde ogenblikken, de werkelijke realiteit gestalte die de scheiding tussen wereld en bovenwereld kan opheffen. Door het scherm van de alledaagse wereld heen wordt de transcendente werkelijkheid waarneembaar, als het ware het universum van het ideaal en de zuivere idee.

Op zich lijkt dit een lofwaardig streven, misschien in deze postmoderne tijd een tikkeltje naïef, maar in elk geval niet zonder zin. Toch loopt het in De kou van liefde met dat project gedeeltelijk mis, en merkwaardig genoeg is uitgerekend het romantische thema van de liefde mede daarvoor verantwoordelijk. In zijn jongste bundel tracht De Neef immers op hymnische wijze de liefde en de geliefde te bezingen. Daartoe maakt hij veelvuldig gebruik van de procédés die reeds uit zijn eerdere werk bekend zijn: de bezwerende imperatieven, de suggestieve metaforen, de expansieve stijl, de pathetische zegging die nauwelijks ruimte laat voor dubbelzinnigheid en ironische afstand... Het openingsgedicht van de bundel, tevens het titelgedicht, is daarvoor sprekend genoeg:

Liefste, beklop mij
Beluister mijn adem, mijn aders
Ook die warme vuist, mijn hart.
Zeg me wat er hapert
Wie er antwoordt
Vertel me wie in het rood staat.

Kom in me binnen, lief,
Knuffel mijn huisdieren, kijk rond.
Bezweer wat ik
Altijd al graag vergat:
Die schitterende angst
De kou van liefde
Die ons rillen doet als koorts.

Indrukwekkend kan men dit gedicht bezwaarlijk noemen, maar het bevat toch enkele elementen die kunnen boeien. Afgezien van de dwingende retoriek, die wat aan een ‘softe’ Nolens doet denken, zijn er bijvoorbeeld de beelden waarmee de liefdeservaring wordt benaderd als tegelijk bijzonder lichamelijk én onthecht, als een gave én een langzaam vergif. Toch

[p. 759]

blijkt vrijwel iedere verrassing afwezig. Sterker nog, op bepaalde ogenblikken laat deze verheven schrijfwijze haar beperkingen welhaast op groteske wijze zien. Met name de verbeelding van het lichaam van de geliefde wordt, door de metaforische ernst waarmee het wordt gethematiseerd, ongewild banaal of humoristisch. Wanneer het vrouwelijke geslachtsdeel als een ‘vijg’ of een ‘vrucht’ wordt opgeroepen, is deze beeldspraak in aanzet misschien wel in overeenstemming met het wereldbeeld van De Neefs lyriek (met het exotische en het symbolische dat dagelijkse objecten omringt), maar voor de hedendaagse lezer werkt het niet, of - erger nog - werkt het omgekeerd. Claus is op dat punt veel sterker, wanneer hij net de groteske vertekeningen van lichaam en ritueel centraal stelt.

Het blijkt inderdaad bijzonder moeilijk om de sfeer van ontheiliging en gewijde transcendentie op te roepen als het gaat over de liefde, zonder te belanden in het jargon van een of ander damesblad. De Neef is zich als dichter weliswaar bewust van dat gevaar voor banalisering en trivialisering, maar tegelijk slaagt hij er slechts bij momenten in om die ‘bijwerking’ van zijn poëtica tegen te gaan. Beelden als ‘vleugels’, ‘wijn’, en ‘licht’ kunnen wel, maar ‘ogen [...] die me proeven als lippen/Me schudden als leestekens/In een heel oud lichaam.’ (49) lijkt echt niet meer van deze tijd, zelfs niet als het om verheven poëzie en verheven gevoelens gaat. De grenzen van een dergelijke poëziepraktijk worden hier wel heel erg waarneembaar, hoewel dat strenge oordeel vanzelfsprekend minstens zoveel zegt over de ‘onttoverde’ tijd waarin wij leven en over onze al te letterlijke wijze van omgang met de wereld en detaal. Wat vooral blijft zijn die verzen waarin de dichter zich veel terughoudender opstelt in zijn taal en in zijn uitbundigheid:

Jarig vandaag
Zevenenvijftigjaar.

Ik ben al driekwart dood.

Niets om te vieren

Hoog tijd
Om te leren vliegen.

Roger M.J. de Neef (°1941) -
Foto David Samyn.

Die mislukking is in zekere zin des te betreurenswaardiger omdat Roger de Neef echt wel een eigen klank heeft in de actuele poëzie. Wat echter bijzonder suggestief werkte in Empty Bed Blues, resulteert hier echter (althans in mijn perceptie) in een onhandige glijpartij. Misschien moet ik de lezer toch maar adviseren om zich alsnog die bundel jazz-gedichten aan te schaffen; die zijn immers al te weinig gelezen.

Dirk de Geest

roger m.j. de neef, De kou van liefde, Poëziecentrum, Gent, 1999, 55 p.