Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 700]

Jan van de Pavert, ‘Gevels (Het Straatje)’, 1994, hout, glas, lak, 248 × 972 × 40 en 2 × (244 × 160 × 4 cm) - Foto Ernst Moritz.

[p. 701]

De huizen van Jan van de Pavert

Cees van der Geer

werd geboren in 1931 te Schiedam. Is kunstcriticus bij ‘de Haagse Courant’. Werkte mee aan diverse catalogi.
Adres: Vlaardingerdijk 386,
NL-3117 ZV Schiedam

Of het nu gaat om zo'n klein, snel schetsje, waarmee Erich Mendelsohn volume en contouren van de Sterrenwacht in Potsdam suggereert, of om de rasters van de hoogbouw van Mies van der Rohe, in beide gevallen is de rol van de tekening evident - zonder tekening geen architectuur.

Het is mede om die reden dat de ontmoeting van architectuur met beeldende kunst zo interessant is en dat het overgangsgebied waarop die twee elkaar ontmoeten juist door kunstenaars zo graag betreden wordt, uitgedaagd als ze zich voelen door de discipline en de beperkende regels van de architectuur.

Jan van de Pavert (1960, Zeist) is zo'n kunstenaar die zich beweegt op de raakvlakken van schilderkunst en architectuur. Vanaf de vroegste werken zijn daarvan de sporen aanwijsbaar, zoals in ‘Gebroken kerkkoor’ uit 1982, uitgevoerd in gips; twee blokken, waarvan een met een breuklijn, die met een holle en bolle vorm in elkaar geschoven kunnen worden.

Twaalf jaar later, in 1994, maakt hij van dit object een schilderij, heel degelijk: olieverf op paneel. Hetzelfde doet hij met ‘Theater (Voorstelling)’, in 1981 gemaakt op de Academie St. Joost in Breda. Ook weer twee witte, deels uitgeholde blokken gips; op het liggende blok rust een roestig stuk pijp en dat is de voorstelling.

Door dit abstracte begrip van een theatervoorstelling te schilderen als hij doet, ontstaat er een geheel nieuw genre stilleven, dat past in de traditie van de Magisch Realisten. Tegelijk manifesteert zich met deze jaren later geschilderde versies van feitelijk abstracte objecten een tegenstelling die wel vaker in zijn werken voorkomt. Immers, neutrale witte objecten worden geacht de verbeelding van de beschouwer zodanig te wekken, dat hij het in de titel genoemde begrip - theater, kerkkoor - ook werkelijk waarneemt. Qua idee zou dit te kwalificeren zijn als romantisch.

De tegenstelling als werkthese hanteert Van de Pavert wel vaker. In 1992

[p. 702]

Jan van de Pavert, ‘Het spooremplacement’, 1988, potlood en aquaral op papier, 96,5 x 50,3 cm per vel, het totaal bestaat uit 5 vellen - Foto Ernst Moritz.

exposeert hij onder de titel ‘Kachel/Stove’ een gashaard, uitgevoerd in paraffine en jute. De haard oogt als een in wit marmer uitgevoerd object, koel en in alles het tegendeel van wat hij feitelijk is: een verspreider van warmte. Hitte zou dit object zelfs doen smelten.

Vervreemding van functie is trouwens wel vaker aan de orde. Heel intrigerend wat dat betreft, is de installatie ‘Ramen/Windows’, bestaande uit lichtbakken die samen vier vensters vormen. In de sponningen zit echter geen glas, maar (een afbeelding van) marmer. De rol van het licht is dubbelzinnig, want het suggereert licht dat er niet is en uitzicht dat ophoudt te bestaan wanneer de elektriciteit uitgeschakeld wordt. Beide, licht en uitzicht (en daarmee ook ruimte) blijken slechts illusie te zijn. Is dat niet een wezenskenmerk van kunst, aanwezigheid (van een landschap, een persoon, dingen) te suggereren van iets dat er niet is?

Van de Paverts omgang met de (soms heel alledaagse) werkelijkheid leidt wel vaker tot verrassende uitkomsten en inzichten. Wat bijvoorbeeld is de beeldende kwaliteit van een erker of een atelierraam? Geen enkele, is men geneigd te denken. Van de Pavert echter weet dankzij het principe van de inversie aan zulke ongebruikelijke uitgangspunten heel monumentale waarden te ontlokken. Door de omkering van waarden - hoog wordt diep, voor wordt achter, en omgekeerd - ontstaat er een reliëf dat de afdruk, de contravorm is van een werkelijkheid die we voordien niet konden waarnemen. Volgens dat principe wordt een erker een spreekgestoelte en een atelierraam een strenge sculptuur.

Noemde ik Van de Pavert eerder een misschien romantisch kunstenaar - een gedachte die hem moet doen gruwen! -, even zo goed valt er wat voor te zeggen om hem een conceptueel kunstenaar te noemen, een etikettering die hem

[p. 703]

Jan van de Pavert, ‘Het spooremplacement’, 1988, potlood en aquaral op papier, 96,5 x 50,3 cm per vel, het totaal bestaat uit 5 vellen - Foto Ernst Moritz.

evenmin zal bevallen. Strikt genomen is hij ook geen conceptueel kunstenaar. In Kunst van nu, een encyclopedisch overzicht, samengesteld door een projectgroep o.l.v. de kunsthistoricus Carl Blotkamp (uitg. Elsevier, 1971) heet het over conceptuele kunst: ‘kunstrichting (...) waarbij de betekenis meer ligt in de abstracte ideeën dan in een materiële visualisatie daarvan. Een uiterste consequentie van deze tendens is het autonome idee, dat het zonder enige vorm van materialisatie stelt’

Van de Pavert voldoet niet aan deze definitie.

Conceptueel echter is hij naar mijn idee in de consequente en samenhangende uitwerking van zijn ideeën, die in zijn oeuvre gaandeweg steeds meer gebaseerd zijn op het thema ‘huis’ (of delen daarvan). Zo'n onderdeel en feitelijk ook weer een thema op zich is zijn boekenkast, een object dat zich door zijn kromming en gesloten (sic!) wanden aan zijn functie lijkt te willen onttrekken.

Hoofdthema echter is het huis. Soms nadert Van de Paverts uitwerking van dat gegeven heel dicht de werkelijkheid, zoals het in 1993, in het kader van de manifestatie ‘Sonsbeek 93’ geplaatste betonnen huisje op het Roermondplein in Arnhem. Het staat symbool voor menselijke aanwezigheid op een plek die daar niet voor bedoeld is, te weten een verkeersplein. Het huisje is trouwens niet als woning bruikbaar, omdat Van de Pavert het liet uitvoeren in een maat en op een schaal die afwijkt van wat gebruikelijk is. Datzelfde geldt ook voor ‘Gevels (Het straatje)’. Dat is op te vatten als een commentaar op de benepenheid van het bouwen in buitenwijken: zes voorgevels, een etage hoog, met als opvallendste elementen de rode voordeuren, gesloten vlakken die geen toegang verlenen; dat is trouwens niet nodig, want wie op zijn tenen staat, kan dankzij de afwijkende maatvoering

[p. 704]

Jan van de Pavert, ‘Huisje’, 1993, beton, 280 x 300 x 340 cm - Foto Ernst Moritz.

op de eerste etage naar binnen kijken - er blijkt echter geen ‘binnen’ te zijn.

Nog verder is dit spelen met schijn en werkelijkheid doorgevoerd in de videotape ‘Een huis/ A house’. De wandeling die de toeschouwer - hol weer-klinken zijn voetstappen - door dit huis maakt, is fictief. Hij beweegt zich in een door de computer gesuggereerde werkelijkheid die echter, mede dankzij de betonkleur en het geluid als concreet ervaren kan worden.

Een tweede computeranimatie betreft wederom een niet bestaand gebouw. De wanden hiervan zijn voorzien van een lange, doorlopende muurschildering. (Het theatrale element dat toch al, sluimerend weliswaar, in Van de Paverts werk aanwezig is, komt in deze schilderingen ineens tot volle bloei).

Jan van de Pavert, ‘Ramen’, 1988, marmer (rose aurora), lichtbakken, 4 x (156 x 118 x 20 cm) - Foto Ernst Moritz.

[p. 705]

Jan van de Pavert, ‘Theater (Voorsteling)’, 1994, olieverf op paneel, 65 x-50 cm - Foto Ernst Moritz.

Hoewel ook die muurschilderingen via een computer te vervaardigen zouden zijn, gaf Van de Pavert de voorkeur aan een traditioneler techniek, die van tekening en aquarel, uitgevoerd echter op zeer grote formaten - een zeer omslachtige, tijdrovende onderneming. Hij exposeerde ze zomer 1998 bij ‘Arti et Amicitiae’ in Amsterdam. Van de Pavert blijkt in deze schilderingen een regisseur die stoeten van poppen en personen aan het oog voorbij laat trekken; opgerolde rode vlaggen leiden de richting van de blik. Onderweg ontmoet het oog in deze volle en gelaagd opgebouwde voorstellingen zo veel details, dat ze niet in een keer te bevatten zijn. Bij alle, soms verwarrende overladenheid wordt echter wel duidelijk, dat de avant-garde uit het begin van de 20ste eeuw, met name de Russische, een inspirerende rol heeft gespeeld. Trouwens, de aanwezigheid in een van de schilderingen van Majakowski, Lebedev, El Lissitzky en Mart Stam laat er geen twijfel over bestaan aan welke periode uit de kunstgeschiedenis gerefereerd wordt. En met het noemen van de naam Diego Rivera wordt ook nog eens duidelijk, dat de Mexicaanse muralisten mede aanleiding waren tot het herintroduceren van een genre schilderkunst, de muurschildering, dat nauwelijks nog beoefend wordt. Ten onrechte, zoals Van de Pavert aantoont.

Met deze muurschilderingen lijkt Van de Pavert een weg ingeslagen te

[p. 706]

Jan van de Pavert, ‘Gebroken kerkkoor’, 1994, olieverf op paneel, 65 x 40 cm - Foto Ernst Moritz.

hebben die hem wel ver weg voert van die twee sobere gipsblokken die samen dat ‘Gebroken kerkkoor’ suggereren.

Het oeuvre in een terugblik overziend, valt het op dat die verschillen in verschijning lang niet zo groot zijn als ze lijken. Vrijwel alle werk van Van de Pavert gaat over (binnen)ruimte, meer specifiek over het huis. En over de dingen die daar aangetroffen kunnen worden: kasten en kachels, deuren en ramen, trappen en banken. Dat thema ‘huis’ is de bindende factor in zijn oeuvre en aanleiding tot zo veel verrassende variaties. Het is ook die factor die mij er toe heeft verleid zijn werk conceptueel te noemen; die term moet echter wel begrepen worden als de prachtige en gevarieerd volgehouden uitwerking van een idee.