Ons Erfdeel. Jaargang 43

De Stijl in de focus:
een oeuvrecatalogus en een biografie

De in 2000 verschenen oeuvrecatalogus van Theo van Doesburg telt 840 bladzijden en weegt 2820 gram. Dit werk is een veelmaals gesponsorde co-editie van het Centraal Museum in Utrecht en het Kröller-Müllermuseum in Otterlo. Op 11 maart 2000 openden deze musea hun deuren voor een dubbeltentoonstelling over de centrale figuur van De Stijl: Utrecht bracht de vroege Van Doesburg, Otterlo de latere. Wat daar te zien was, is een klein deel van wat de lezer kan aantreffen in Theo van Doesburg, oeuvrecatalogus.

De eindredactie had Els Hoek, die voortreffelijke teksten geschreven heeft over Mondriaan. Zij geeft een verantwoording van het systeem van presentatie: het beeldend werk werd niet opgesplitst naar discipline maar chronologisch gepresenteerd, omdat een opdracht het vrije werk kon beïnvloeden en omgekeerd. De drie auteurs van de omvangrijke catalogus van het beeldend werk zijn Marleen Blokhuis, Ingrid Goovaerts en Natalie Kamphuys. De 887 genummerde entries bieden gegevens over ongeveer 2600 beeldende werken. Eén nummer kan een schetsboek vertegenwoordigen met heel wat bladen of een cyclus bijeen horende werken.

Ook voor wie geprobeerd heeft zijn Van-Doesburgliteratuur bij te houden, biedt de oeuvrecatalogus verrassingen. Dat in het vroege, figuratieve werk de mens zó centraal stond, dat er zoveel karikaturen waren, waaruit invloed van Honoré Daumier spreekt, dat de zelfportretten dermate belangrijk waren en over zoveel jaren verspreid, blijkt pas nu het oeuvre in zijn samenhang bestudeerd kan worden. Dat Van Doesburg, die propagandist van de vernieuwing, ook tegen het einde van zijn leven (1883-1931) nog figuratieve schetsen en olieverven maakte - waaronder zelfportretten - zal voor velen een verrassing zijn.

Het is te danken aan een bijzondere omstandigheid dat deze oeuvrecatalogus nu werd samengesteld. In 1975 overleed de weduwe Nelly van Doesburg-van Moorsel. Tot haar erfgenaam had ze haar nicht benoemd, de kunsthistorica Wies van Moorsel, die getrouwd was met Jean Leering, directeur van het Van Abbemuseum in Eindhoven. In 1968-'69 organiseerde hij daar een grote overzichtstentoonstelling van Van Doesburg. Wies van Moorsel schonk de erfenis, ruim 1500 beeldende werken, heel het archief en Van Doesburgs atelierwoning in Meudon bij Parijs aan de Staat der Nederlanden. Een zo grote schenking vormt een uitgelezen mogelijkheid om het oeuvre te inventariseren.

Niet alle werken werden afgebeeld. De honderden illustraties in kleur en zwart-wit geven echter een ruime indruk van de schetsen, olieverven en aquarellen; de pastels, kleurontwerpen voor bouwwerken en glas-in-loodramen; de ontwerpen voor tijdschrift- en boekomslagen, briefpapier, monogrammen en zelfs kwitanties. Met zijn dominerende kleuront werpen bepaalde Van Doesburg vaak interieur en exterieur van een gebouw, meermalen tot ongenoegen van de architect, bijvoorbeeld J.J.P. Oud. Wanneer er contemporaine correspondentie is overgeleverd over een bepaald werk, wordt daaruit geciteerd. In deze editie, die streeft naar het systematisch bij een brengen van relevante informatie, schijnt in de citaten uit de brieven af en toe iets door van de vele controversen binnen De Stijl.

In 1927 begon Van Doesburg voor zich zelf en voor Nelly een atelier-woning te ontwerpen; omdat hij daarvoor alle beslissingen zelf trof, kon hij hierover met geen artistieke medewerker ruzie krijgen. Dankzij Nelly's erfenis na het overlijden van haar vader kon zij een stuk grond kopen. Eind 1930 zou ‘ons huisje’ in Meudon voltooid worden, ‘doch het is een heele zorg. De lui denken dat we geld hebben. Ze moesten eens weten met hoeveel inspanning we ons staande moeten houden’, schreef Van Doesburg aan de dichter Anthony Kok. Al in 1931 stierf de kunstenaar in Davos. De atelierwoning wordt nu telkens voor ongeveer een jaar verhuurd aan een Nederlandse kunstenaar die actief is op

[p. 599]

Theo van Doesburg, ‘Ontwerp monogram voor J.J.P. Oud’, 1919, gouache, 15,5 x 15,5 cm, Keulen, Galerie Gmurzynska. ©SABAM België 2000

Theo van Doesburg, ‘Ontwerp monogram voor Anthony Kok’, 1922, drukwerk, 8 x 8 cm, Utrecht, Centraal Museum. ©SABAM België 2000

een gebied waar Theo en Nellie van Doesburg hem/haar voorgingen.

De literaire nalatenschap werd verzorgd door Sjoerd van Faassen en Maaike Kramer van het Letterkundig Museum in Den Haag. De 224 catalogusnummers omvatten gepubliceerd en ongepubliceerd werk: sprookjes, verzen, fragmenten uit de dagboeken, publicaties uit het theosofisch tijdschrift Eenheid en Van Doesburgs bijdragen aan De Stijl, alles bij elkaar 165 bladzijden. In de inleiding krijgt de lezer een verantwoording van de keuze van de teksten en van de vorm waarin ze worden aangeboden. Daar wordt ook het probleem aangesneden van de herhaalde ‘vermoedelijk (...) bewuste poging’ tot antedateren, iets waar de kunstenaar ook bij het beeldend werk niet tegen opzag. Hij was in alle opzichten graag de primus.

Vergeleken bij Van Doesburgs betekenis voor de beeldende kunsten is die voor de literatuur bescheiden. De ‘ritmische’ poëzie van Paul van Ostaijen in Bezette stad uit 1921 is van een grotere rijkdom dan de contemporaine, experimenteel gedrukte verzen van I.K. Bonset, Van Doesburgs alter ego, in De Stijl. De gedichten, hoe welkom ook in hun nieuwe typografische jas, zijn tamelijk eendimensionaal. Ook bij zijn literaire theorieën en beschouwingen ontbreekt het aan nuancering. Als beeldend kunstenaar wist hij daarentegen - indien hij op zijn best was - van de ongenuanceerdheid zijn kracht te maken. De beeldende en de literaire nalatenschap werd, voorzien van het gebruikelijke wetenschappelijke apparaat, in Theo van Doesburg, oeuvrecatalogus voorbeeldig vastgelegd.

Tussen Van Doesburg en Mondriaan, die sterk verschilden van karakter, in levenshouding en levenswijze, bestond een gewoonlijk latente competentiestrijd. In de jaren twintig kwam Mondriaan tot zeer uitgewogen composities. De leer van het neoplasticisme die hij ontwikkelde, zocht met de intuïtie de harmonie van de tegendelen, zowel in de vorm als in de kleur. Zijn doeken vonden soms na lang zoeken een volkomen vorm. Bij Theo van Doesburg daarentegen, die de intuïtie als ultiem criterium verwierp, stond de hoogst bereikbare spanningsverhouding centraal. Hij was veelzijdiger, zocht telkens nieuwe wegen, organiseerde en stimuleerde. Maar in de kunst kritiek stond en staat de kwaliteit van het oeuvre centraal. Daarom ging de eerste prijs steeds naar Mondriaan. Deze massieve oeuvrecatalogus doet impliciet een poging om de veelzijdigheid en de stimulerende activiteiten van Van Doesburg als niet minder waardevol voor te stellen als de zuivere schilderkunst van Mondriaan.

Over Theo van Doesburg bestaan verschillende studieuze monografieën. Onlangs verscheen de eerste biografie over de vrouw die hem tien jaar lustig en met toewijding steunde: Nelly van Doesburg, 1899-1975, van Wies van Moorsel. Als studente kunstgeschiedenis bezocht Wies haar tante in Meudon; Nelly bracht haar in contact met het leven van de kunst en met kunstenaars.

Nelly van Moorsel, die aan het Haags conservatorium een pianostudie voltooid had, leerde Theo van Doesburg kennen in juli 1920, toen hij een causerie hield in de Haagsche Kunstkring. Hij was, zestien jaar ouder en van protestantsen huize, na een scheiding in 1917, hertrouwd met Lena Milius. Voor de streng katholieke vader van Nelly redenen genoeg om haar de omgang met Van Doesburg te verbieden. Op 3 januari 1921 kwam het tot een confrontatie: zij moest kiezen tussen haar familie en de kunstenaar. Nelly vertrok op staande voet zonder enige bagage en zou lief en leed met Does delen tot zijn dood op 7 maart 1931.

Voor haar betekende dat een boeiend leven met internationale reizen, het sluiten van vriendschap met veel kunstenaars, gevolgd door opwindende controversen, een leven waarin tien jaar wel vijftig jaar schenen, zoals ze naderhand zei. De reis, die begon in maart 1921 met als einddoel het Bauhaus in Weimar, had Antwerpen als eerste pleisterplaats. Van Doesburg was daar onder meer te gast bij de Kring Moderne

[p. 600]

Kunst van Jozef Peeters. Daarna ging het naar Brussel, waar ontmoetingen volgden met Magritte en E.L.T. Mesens. In Parijs bezocht het paar heel wat kunstenaars, onder andere Mondriaan en Tristan Tzara, Archipenko en zijn Antwerpse vriendin, de schilderes Tour Donas. De ontmoeting in Menton met Georges Vantongerloo, die vier jaar aan De Stijl meewerkte, liep uit op een teleurstelling. Dat geldt ook voor het lange verblijf in Weimar, waar wel veel internationale contacten gelegd werden, maar waar de verhoopte benoeming aan het Bauhaus uitbleef. Dit kon moeilijk verbazen, want Van Doesburg had er zijn kleine oorlog gevoerd. In mei 1923 vestigde het paar zich definitief in Parijs.

In de gedocumenteerde biografie laat de auteur zien hoe Nelly met haar pianospel een actieve rol vervulde in dienst van Van Doesburgs aspiraties. Na de dood van de kunstenaar ijverde zij voor het erkennen van de centrale rol van Van Doesburg in De Stijl, precies zoals hij dat zelf had gedaan. Ze bracht zijn werk in Amerika en hielp mee aan tentoonstellingen in Europa. Daarbij konden anderen, onder meer directeur Sandberg van het Stedelijk Museum in Amsterdam en de Amerikaanse collectioneur Peggy Guggenheim, met haar contacten met internationale kunstenaars hun voordeel doen.

Een merkwaardige vergissing maakt Wies van Moorsel wanneer zij schrijft dat Van Doesburg ‘voor iedereen verborgen hield dat Bonset een pseudoniem van hemzelf was’ (p. 42). Dit was over het algemeen inderdaad onbekend. Zo wist Paul van Ostaijen niet dat de aanval onder de gordel van I.K. Bonset in het decembernummer van 1921 van De Stijl op zijn bundel Bezette stad uit de koker van Van Doesburg kwam. Maar in Nederland waren intieme vrienden als J.J.P. Oud, J.J. Dee, Anthony Kok, en Vilmos Huszár op de hoogte. De maskerade was oorspronkelijk bedoeld om Mondriaan uit zijn tent te lokken. Dat Oud het wist had Wies van Moorsel kunnen lezen in een door haarzelf gelegateerde brief van Van Doesburg aan Oud van 12 juli 1920 (Theo van Doesburg, oeuvrecatalogus, p. 267, entrie 650).

In Nelly van Doesburg, 1899-1975 is Nelly van Doesburg voor één keer de centrale figuur. Het boek toont haar als een voortvarende, moedige, politiek links georiënteerde vrouw, die van haar vrienden (en minnaars) verwachtte dat zij consequent waren in hun denken en handelen. Een markante en charmante dame. Een partner die ter wille van Van Doesburg waarschijnlijk afstand deed van kinderen, zoals uit een summiere aanduiding valt op te maken.

José Boyens

theo van doesburg, ‘Ik heb weer veel nieuwe denkbeelden opgedaan’, Oeuvrecatalogus, Centraal Museum, Utrecht/ Kröller-Müller, Otterlo, 2000, 840 p. De verspreiding voor de boekhandel wordt verzorgd door uitgeverij Thoth in Bussum.

wies van moorsel, Nelly van Doesburg 1899-1975. De doorsnee is mij niet genoeg, SUN, Nijmegen, 2000, 300 p.