Ons Erfdeel. Jaargang 43

Veel werk

Schrijven in opdracht ligt nog altijd gevoelig in de wereld van de letteren, en dichten in opdracht al helemaal. De eerste uitverkiezing van de Dichter des Vaderlands, eerder dit jaar, zorgde zelfs voor een bescheiden polemiekje onder Nederlandse poëten, met als inzet de vraag of het wel pas gaf op afroep een gedicht te produceren over, zeg, de bruiloft van Willem-Alexander of de nederlaag van het Nederlands elftal. Hoeveel vakmanschap kan de poëzie verdragen? Vooraf meldden J. Bernlef en Rutger Kopland geen belangstelling te hebben, uiteindelijk bleek Gerrit Komrij wel bereid de lauwerkrans op te zetten.

In de wereld van het theater wordt heel wat minder deftig gedacht over de schrijverij. In opdracht teksten vervaardigen voor cabaretiers of zangers is daar heel gewoon.

Een van de meest gevraagde tekstdichters in de Nederlandse kleinkunst is Jan Boerstoel (Den Haag, 1944). In het voorwoord van Boerstoels onlangs verschenen verzamelde gedichten, Veel werk, relativeert bezorger Dick Welsink het ontzag voor de spontane kunstuiting: ‘Het plafond van de Sixtijnse kapel is ook in opdracht geschilderd.’

Veel werk is een mooi boek geworden, dat een goed beeld geeft van de veelzijdigheid en productiviteit van de auteur. Aan deze oogst van dertig jaar lees je bovendien duidelijk af dat Boerstoel inderdaad ‘veel werk’ gehad moet hebben aan zijn poëzie, die met zorg geconstrueerd is.

Zijn eerste schrijfopdracht verwierf Jan Boerstoel in 1969. In dat jaar ontmoette hij een van de leden van cabaretgroep Don Quishocking, Jacques Klöters, op de Universiteit van Amsterdam waar Boerstoel Nederlands en later Algemene Taalwetenschap studeerde. Klöters herkende het dicht-talent van Boerstoel en vroeg hem een nummer voor zijn groep te schrijven. Dat werd ‘Opa's verjaardag’, over een bejaarde heer die zijn honderdste verjaardag in een ziekenhuis viert. In dit vroege vers zien we al Boerstoels oog voor detail en scherpe vermogen tot typeren, in de beschrijving van de ziekenhuisdirecteur, die ‘gewapend met een potplant en een speech,’ een lang en slaapverwekkend optreden ten beste geeft. Ook zijn gevoel voor ironie komt tot uiting in de achteloze zinsnede: ‘maar opa hoorde toch al jaren niets.’

Cabaretgroep Don Quischocking werd vaste afnemer van Boerstoel, en spoedig volgden an-

[p. 591]

Jan Boerstoel (°1944) - Foto Thijs Koobs.

dere cabaretiers, onder wie Gerard Cox, Jenny Arean, Leen Jongewaard, Adèle Bloemendaal, Frans Halsema en Jasperina de Jong. Zijn liedteksten, waarin hij altijd met licht-spottende ondertoon de verschijnselen van zijn tijd bekritiseert, gedijden goed in de jaren zeventig, toen het Nederlands cabaret nog veel geëngageerder was dan tegenwoordig.

In zijn maatschappijkritiek gaat Jan Boerstoel subtiel te werk. Een venijnig slotzinnetje doet vaak meer dan een opgeheven vinger. In deze regels onderaan het lied Spuit bijvoorbeeld (uit 1978, ten gehore gebracht door Jasperina de Jong), over een keurige dame die een foto van een drugsdode onder ogen krijgt: ‘Ze had mijn dochter kunnen wezen... / Hoe weet ik eigenlijk dat ze het niet is?’

Een hoogst enkele keer schiet hij toch uit, zoals in de liedtekst ‘Gastarbeiders’ (1971) voor Gerard Cox, waarin hij de hypocrisie van christelijk Holland wel erg venijnig aan de kaak stelt:

Hoe zinvol en hoe nuttig is de gastarbeid
voor't heil en welzijn van een Christelijke natie!
Gemeten aan de arbeidsproduktiviteit,
blijkt armoe altijd nog de beste motivatie.
Nog tweeënhallef jaar, dan eindigt hun contract,
dan zijn ze eind'lijk weer met vrouw en kind'ren samen,
en kunnen ze weer vreten uit de vuilnisbak,
Maar dan van: ‘Here, zegen deeze spijze, Amen.’

Boerstoel schrikt niet terug voor grote thema's: oorlog, oorlogsmisdaad, leven onder een dictatuur, liefde, dood (‘Alles wat ik denk / heeft met de dood te maken’). Zijn pijlen richt hij op machthebbers, op huichelarij, op het (christelijk) geloof. Deze grote thema's maakt hij klein door ze op te hangen aan individuele verhalen over ‘gewone’ mensen. Zijn poëzie wordt dus nergens zwaar op de hand, mede dankzij de alomtegenwoordige humor.

Behalve engagement ademen Boerstoels gedichten ook een sterk melancholische sfeer. Vaak gaan ze over eenzame mannen in cafés, die zichzelf verliezen in hun alcoholische roes. Vaak ook wordt er in een café gesomberd over de voortgaande tijd.

Mijn ouwe kroeg van toen is cafetaria geworden,
een boze droom van formica en glas.
De pilsjes hebben plaatsgemaakt voor stapels vuile borden.
Je kunt niet eens meer zien hoe of het was.
(‘Mijn ouwe kroeg’, 1975, uitgevoerd door Rients Gratama.)

In deze van weemoed doorschoten setting doet zijn poëzie denken aan het werk van columnist Simon Carmiggelt, voor wie Boerstoel een uitgesproken bewondering heeft.

In de loop van de jaren tachtig nam de vraag naar Boerstoels werk tijdelijk af, omdat in het toenmalige cabaret voor het lied een steeds minder belangrijke plek was ingeruimd. Een incidentele tekst voor het kinderkoor Kinderen voor Kinderen en wat los werk voor de vrouwelijke chansonnières Joke Bruijs, Martine Bijl en Adèle Bloemendaal is de magere oogst van die jaren. Aan het eind van de jaren tachtig neemt de productiviteit weer aanmerkelijk toe, als Boerstoel gaat werken voor de televisieshow Ook dat nog!. Daarvoorschrijft hij tal van liedteksten waarin hij modieuze zaken op de hak neemt, zoals de hang naar cosmetica en haute couture, of de verkiezingsmanie.

In de jaren tachtig en negentig schrijft Boerstoel ook vele zogeheten ‘sonnetines’, tienregelige gedichten over allerlei actuele en minder actuele onderwerpen, eerst voor Het Parool en later voor het Algemeen Dagblad. Hier legt hij zich toe op de strakke vorm en de soepele cadans van de regels, zoals hij dat overigens ook in de meeste van zijn liedteksten al gedaan had. Zijn rijm is nooit gezocht, zijn taal nooit hoogdravend, eerder neigend naar de spreektaal.

[p. 592]

De afdeling ‘Kroegverzen’, stammend uit het begin van de jaren tachtig, zijn minder sterk. In deze korte rijmpjes leunt Boerstoel te veel op één enkele woordgrap, zonder dat daar een diepere gedachte achter ligt, zoals in ‘En altijd’:

En altijd wil ik klinken
als ooit de glazen klonken,
en altijd wil ik drinken,
en altijd word ik dronken.

Veel werk is een kloeke bundel vol doortimmerde poëzie en vermakelijke light verse, die bewijst dat een dichter-in-opdracht niet hoeft onder te doen voor de hooggestemde poëet die wacht tot hij ingeblazen wordt met inspiratie.

Thomas van den Bergh

jan boerstoel, Veel werk, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2000, 308 p.