Ons Erfdeel. Jaargang 43

Op zoek naar Alexander:
ambitieuze roman van Doeschka Meijsing

In de klassieke Latijnse poëzie treft men nogal eens een recusatio-gedicht aan. Dat is een tekst, waarin de dichter duidelijk maakt dat hij niet in staat is te voldoen aan literaire verwachtingen die de adressaat van hem koestert. Een dergelijk gedicht is niet vrij van ironie: door uit te weiden over de onmacht een tekst tot stand te brengen volbrengt de dichter op paradoxale wijze (bijna) iets wat onmogelijk leek. Er zijn zelfs dichters in wier oeuvre dit type gedichten tot hun beste prestaties behoort. De poeta doctus Propertius bijvoorbeeld oogstte roem met zijn elegieën, waarin hij verklaarde geen epiek te kunnen schrijven.

Iets dergelijks doet zich voor in de nieuwe roman van Doeschka Meijsing, De tweede man. In wezen gaat deze omvangrijke en zeer gelaagde tekst over de onmacht van de ik-protagonist een historische roman te schrijven. Maar brokstukken van een roman over de wereldveroveraar Alexander de Grote krijgen we in De tweede man wel degelijk te lezen. Zij verlenen extra dimensies aan Meijsings tekst, die, zoals veel van haar eerdere verhalen en romans in het teken staan van een fascinatie of obsessie. Dat deze nu juist de bijna mythische Macedonische koning betreft, hangt samen met de levensomstandigheden die zij aan haar hoofdpersoon meegeeft. Robert Martin, zo luidt zijn naam, is parttime leraar klassieke talen in Amsterdam; daarnaast is hij dichter met een overigens bescheiden productie. Hij loopt tegen de vijftig, zijn huwelijk is al lang ontbonden; hij lijkt genoegen te nemen met een relatief marginaal bestaan. Zijn leven verandert echter drastisch, wanneer zijn twintig jaar oudere broer Alexander, die hij nauwelijks kent, overlijdt en hem zijn grote fortuin nalaat. Daaronder bevindt zich een schitterend huis op Cyprus. Hij neemt ontslag en vestigt zich op dat eiland. Met het huis ‘erft’ hij ook de vrienden van zijn broer, onder wie Chaïm, Alexanders minnaar. Die geeft hem een antieke steen, die een heel bijzondere tekst bevat: het gaat om een brief van Aristoteles aan Hefaistion, de Macedonische vriend en minnaar van Alexander de Grote. De brief fascineert Robert in hevige mate: hij wil de tekst met commentaar uitgeven vanwege het enorme historische belang. Maar daarnaast of liever daarboven is de tekst voor hem een analogon: hij werpt een onvermoed licht op zijn eigen situatie. Hij herkent zichzelf in Hefaistion, de archetypische tweede man. Via een onderzoek naar Alexander en diens vriendenkring probeert hij de verhouding met zijn broer en de Cypriotische vrienden te analyseren. De roman die hij aan de historische Alexander en met name diens raadselachtige ondergang wijdt, wordt van de weeromstuit hoe langer hoe persoonlijker. Meijsing bedient zich van een narratief procédé dat in een ik-roman vaker wordt toegepast: de verteller is zich deze projecties slechts ten dele bewust, de oplettende lezer kan ze scherper zien.

Met deze complexe materie had de schrijfster al genoeg voor een interessante roman, maar zij heeft er geen genoegen mee genomen. Afgezien van de ontwikkelingen die door het bezit van de steen (vaker een sterk symbolisch voorwerp) op gang worden gebracht, betreffen haar uitbreidingen vooral het motief van de vriend als tweede man, als een soort mentor - een woord dat in de naam Robert Martin trouwens verborgen zit. De relatie tussen de historische Alexander en zijn jeugdvriend was al bij antieke schrijvers verre van eenduidig. Bekend is het verhaal van de biograaf Quintus Curtius Rufus (Historiae Alexandri III 12) over de vergissing die de vrouwen van het Perzische hof maakten, toen zij het vriendenpaar voor het eerst zagen. In de mening dat de grootste van hen Alexander zou zijn, brachten zij Hefaistion de gebruikelijke hulde. Toen hun duidelijk werd gemaakt dat zij zich hadden vergist, stortte Sisigambis, de moeder van de verslagen Darius, zich aan de voeten van Alexander, vergiffenis vragend voor haar fout. De koning, zo vertelt Curtius, hielp haar op de been en zei: ‘U hebt u niet vergist, moeder, want ook hij is Alexander.’ Deze opvallende woorden worden enkele malen, zowel in de ‘Alexander-roman’ als daarbuiten, ter sprake gebracht. Zij onthullen dat

[p. 585]

Doeschka Meijsing (°1947) - Foto Chris van Houts.

Robert als een tweede Hefaistion ook Alexander-trekken heeft; dat betekent weer dat hij veel meer met zijn broer gemeen heeft dan hij zelf altijd heeft gedacht. Het sterkst komt dit tot uitdrukking, doordat hij, net als de beide Alexanders, steeds meer gaat drinken, op den duur de hele dag door. Waartoe dit kan leiden, ervaart hij, althans kan hij ervaren, tijdens een scheepsreis (alweer zwaar symbolisch) van Italië naar Afrika. Zijn metgezel met de nogal ironische naam Sam Smart gaat aan zijn alcoholisme ten gronde. Voor de lezer komt het daardoor niet als een verrassing dat Robert, worstelend met de vraag hoe de fysiek toch zo sterke Alexander zo jong kon sterven, de oorzaak zoekt in overmatig drankgebruik. Het is, zoals gezegd, dubieus of hij het verband met zijn eigen ontwikkeling ziet.

Nog ingewikkelder heeft Meijsing het gemaakt door een tweede spiegelverhaal in te voeren: naast de Griekse parallel heeft zij een bijbelse gezet. Die komt het romanverhaal binnen door het verloop van Roberts zoektocht. Hij belandt in Rome, waar hij een hartstochtelijke affaire beleeft met Anna, een jonge vrouw, die getrouwd is met een oudere hoogleraar. De driehoeksituatie herhaalt zich, maar nu met Robert zelf als ‘uitgesloten derde’, als hij op zijn beurt Anna verliest aan een joodse vriend, Izaak. Hij is een van de velen met wie Robert discussieert over de betekenis van de steentekst en de plannen met zijn roman. Izaak gaat er niet alleen met Anna vandoor, maar ook met het door Robert ontwikkelde motief van de tweede man. Hij neemt dit als leidraad voor een boek over de Dode-Zeerollen, waarin Jakobus, de broer van Jezus, de eer krijgt die hem in het paulinische christendom is onthouden. Dit boek is, net als Robert dat had ontworpen, een mengeling van roman en studie - zoals De tweede man zelf uiteraard ook! Het heeft zoveel kwaliteiten dat er voor Roberts ‘Alexander-roman’ geen plaats meer is, gesteld al dat hij de kracht en inspiratie had om hem te voltooien. Wij zien hem voor het laatst in Jeruzalem, om verhaal te halen bij Izaak. Hij is zo geknakt dat hij het wellicht niet al te lang meer zal maken.

De tweede man is een roman die op diverse niveaus te lezen valt. Het is een psychologische roman met de kenmerken van de klassieke queeste: de steen, de zwerftocht en terugkeer, vriendschap, verraad. Het is een halve historische roman en als zodanig een vernieuwing van het wat stoffige genre. Het is een ideeënroman over de vervalsing van het oorspronkelijke christendom. Het is ook een poëticale tekst met het in het begin van dit stuk aangeduide paradoxale karakter. Het is, kortom, heel veel tegelijk en misschien wel te veel. Het lijkt er een beetje op dat Meijsing twee ambitieuze plannen, een boek over Alexander de Grote en een verhandeling over de Dode-Zeerollen, waarin zij een verbindende lijn heeft gezien, gezamenlijk heeft willen verwezenlijken. De lezer wordt bijna bedolven onder de vaak te nadrukkelijk aangebrachte symboliek van namen, locaties (Cyprus, Rome, Jeruzalem), voorwerpen, handelingen. Een luchtige verteltrant had tegenwicht kunnen bieden. Maar die zou weer afbreuk gedaan hebben aan de geloofwaardigheid van de vertellende hoofdpersoon. Wat ten slotte overweegt, is respect voor het waagstuk dat Doeschka Meijsing met deze roman, haar beste tot nu toe, heeft aangedurfd.

Rudi van der Paardt

doeschka meijsing, De tweede man, Querido, Amsterdam, 2000, 398 p.