Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 581]

Culturele kroniek

Literatuur

Overvloed aan schaarste

De tijd verstrijkt en de jaren tellen, maar in Het arsenaal toont J. Eijkelboom zich een vitaler en weerbaarder dichter dan ooit.

Dat heb ik niet zelf bedacht, het is de openingszin van de binnenflaptekst van genoemde bundel, Eijkelbooms zevende. Vaak wordt zo'n tekst door de auteur zelf geleverd, treurig genoeg, en als een redacteur er voor tekent zal hij hem op zijn minst fiatteren, neem ik aan. Toch kan ik dat in dit geval nauwelijks geloven. Het woord ‘weerbaarder’ veronderstelt een verdedigingsbereidheid, dus ook een bewapening en een hardheid, die ik nu juist niet met de dichter Eijkelboom associeer. Als weinig anderen cultiveert die dichter de innerlijke rust, de protestloze meegaandheid, de rancuneloze onaangedaanheid. Een uitgesproken hekel heeft hij aan de opgewonden toon, al gauw vindt hij iets aanstellerij of zelfbedrog. Zijn poëzie is dan ook nooit weerbarstig, ze bevat geen hermetische beelden of gewaagde vergelijkingen, wel elegant verwoorde, soms bijna aforistische levenswijsheden.

In deze bundel keert Eijkelboom zich vooral tegen de pathetische clichés waarmee het verstrijken van de tijd zo vaak beklaagd en ‘vroeger’ zo vaak verheerlijkend bezworen wordt. Daar wil hij niets van weten. Zelfs een berk, toch een weinig opdringerige, haast onkruidachtige boom, ziet hij als verkondiger van die valse boodschap. Altijd had hij de berk ‘te Slavisch’ bevonden, dat wil zeggen: vanwege zijn stam van ‘beslagen zilver’ had hij hem geassocieerd met ‘zelfbeklag, herinnering aan tijden / dat alles zoveel beter was’. Maar het hoort bij de zeer on- Slavische verzoeningsgezindheid van deze dichter dat hij zijn afkeer van die sentimentele berk pas benoemt als hij haar overwonnen heeft. In het tweede deel van het gedicht heerst de tegenwoordige tijd. Voor zijn tent gezeten (als kampeerder, niet als soldaat) ziet ‘hij haar graag staan, zoals / zij mij mogelijk ziet zitten.’

Dat is misschien een wat flauw grapje, maar ach, ook dat past bij het taboe op opwinding. De dichter kan nu wel degelijk van het ruisen van de bladeren genieten. Hij ziet en hoort er ‘geen Zwanenmeer’ meer in - die Tsjaikovski is natuurlijk ook ‘te Slavisch’, te sentimenteel en te pathetisch - maar iets vrolijk Amerikaans

meer een shimmy van toen
de grote oorlog net af was

en de volgende nooit plaats zou vinden.

Dat is een aardig beeld, hoewel het woord ‘af’ wat vreemd is. Het maakt van de oorlog een ding, een werkstuk, een product, het suggereert voltooiing en afgerondheid, wat begrijpelijk is binnen het perspectief van de naar evenwicht en verzoening zoekende dichter, maar toch wat al te onbezorgd: het getuigt van stekeblindheid voor wat die grote oorlog aan duurzame ellende heeft aangericht. Vreemd. Ik kan me niet voorstellen dat Eijkelboom deze implicatie gewild heeft.

Eijkelbooms dichterlijke zelfbeheersing, zijn wantrouwen jegens hevige passies en spektakel van welke soort dan ook, levert vaak mooie

[p. 582]

gedichten op, zoals ‘Eén lucifer’, ‘De tweedekker’ en ‘De winterschilder’ uit de eerste afdeling. In laatstgenoemd gedicht weet hij het tempo waarin alles veroudert subtiel te benoemen: het landschap met zijn grijs beijsde sloten en zijn eindeloze velden vergelijkt hij met

bestoft velours, versleten trijp, niet
ongelijk aan hoe in vroegere treinen
de banken waren bekleed

waarna in de volgende strofe een eigentijdse trein, de ‘voortijlende Thalys’, de historische afstand tot, en indirect: het ten dode opgeschreven zijn van, dat landschap aangeeft. Het is bijna niks van kleurloosheid en onbepaaldheid, dat landschap, maar Eijkelboom houdt ervan en - waar het op aan komt - formuleert dat in een beklijvende paradox:

het was genoeg,
heel deze overvloed
aan schaarste.

Hier en in andere gedichten pakt het gelukkig uit, deze tevredenheid met bijna niks. Toch is die tevredenheid niet ongevaarlijk. Het leven lijkt een peulenschil, zo zonder weerstand of weerwerk verloopt hier alles. Als emoties al niet bij voorbaat worden gekleineerd, dán wel achteraf, zoals in een gedicht waarin Eijkelboom protest aantekent tegen ‘al dat geluk van vroeger’. Levendig herinnert hij zich de angst uit zijn kinderjaren

om wat er stond
aan het duistere eind van de zoldertrap
de god der wrake of ander net niet
wurgend ongemak.

Dat is mooi geformuleerd, vooral ook dankzij dat onbepaalde ‘wat’, maar met dat ‘ongemak’ verpest hij de boel: het woord ironiseert en bagatelliseert de kinderlijke angst. En angsten, hoe kinderachtig dan ook, vragen erom serieus genomen te worden, in het leven zo goed als in de poëzie, zeker als de dichter uiteindelijk toch, tegen zijn aanvankelijke bedoeling, het geluk en de verwachtingsvolheid van de kinderjaren in herinnering probeert te roepen.

Overigens is Eijkelboom nu ook weer niet zo stoïsch afgedicht tegen elke emotie dat niets hem nog kan raken. In de slotafdeling van de bundel staan een paar overtuigende gedichten - ik denk vooral aan ‘O, en voorgoed’ en ‘De surveillant’ - waarin de dichter zich behoorlijk Slavisch opwindt. Een oud huis aan een dijk is

zo gedrochtelijk verfraaid dat ik
de dag vervloek waarop ik zoeken ging
naar wat nu ook in het geheugen
voorgoed niet meer bestaat.

Hier is de flaptekstkwalificatie ‘weerbaar’ op zijn plaats. Voor het grootste deel van deze oer-Hollandse bundel heb ik geen moeite met de kwalificatie ‘vitaal’, als men daarbij maar niet aan een kosmische vitaliteit à la Marsman denkt maar aan een minimalistische à la Bernlef, Van Toorn of Kopland.

Cyrille Offermans

j. eijkelboom, Het arsenaal, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2000, 46 p.