Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 463]

Publicaties

Pedalen en rem
Belgisch-Nederlandse culturele betrekkingen tussen 1945 en 1980

De titel van het proefschrift van Iris Steen, Romantiek en realisme. De Belgisch-Nederlandse culturele betrekkingen tussen 1945 en 1980 had ook kunnen zijn: van romantiek tot realisme. En dat België in de ondertitel was vanaf het begin overigens de facto vooral Vlaams. Waarom van 1945 tot 1980? Na de oorlog was het Groot-Nederlandse streven naar politieke aanhechting van Vlaanderen bij Nederland taboe wegens de collaboratie, maar het Belgisch-Nederlands cultureel verdrag van 1946, waaraan ook de Franstaligen uitdrukkelijk deelnamen, bleef voor de Vlamingen een uitvalsbasis vormen voor hun ontvoogdingsstrijd. In 1980 kwam de Nederlandse Taalunie tot stand, het eerste verdrag tussen Nederland en België inzake de Nederlandse taal en de letteren en de kroon op het moeizame werk van meer dan dertig jaar toenadering. Steen noemt het het enige concrete resultaat van de ‘culturele integratie’.

De auteur heeft bij het schrijven van haar gedegen studie merkwaardige bronnenproblemen gekend: Buitenlandse Zaken in België bleek de archiefstukken van het cultureel verdrag consequent over te hebben gedragen aan de gemeenschappen, toen die het recht kregen autonoom culturele betrekkingen aan te gaan (bij wet geregeld in 1978), maar daar bleken ze onvindbaar. Hetzelfde geldt voor de archieven van de voormalige Belgische ministeries van Onderwijs en Cultuur. Het rijkste Belgische archief in dat verband, dat van Johan Fleerackers, lange tijd kabinetschef van de ministers van Nederlandse cultuur en een sleutelfiguur in de culturele betrekkingen, was voor Steen niet toegankelijk. Nu weten we waarom. Annick Schramme vlooide het uit voor haar proefschrift Vlaanderen en zijn grote buitenland (zie bespreking door Adriaan Verhulst in Ons Erfdeel, 1999, 5, pp. 788-790). Ik vrees dat de twee proefschriften voortaan samen gelezen moeten worden, en het is jammer dat hier een gemiste kans ligt om de problematiek in één samenhangend onderzoek te behandelen.

Steen moest haar onderzoek dus vooral baseren op de stukken van Buitenlandse Zaken in Den Haag, waar gelukkig ook veel Belgische documenten te vinden waren. Ze citeert socioloog Huyse, die het heeft over ‘het zwakke debiet van de informatiestromen, dat de hele Belgische samenleving tekent’. De beschikbaarheid van informatie is groter (niet noodzakelijk beter) in Nederland, merkt ze op. Een verschil in politieke cultuur zorgt ervoor dat de greep van enkelingen in België (en Vlaanderen) veel groter is dan in Nederland, waar ambtenaren het meer voor het zeggen hebben. De persoonlijke archieven van ministers en kabinetsleden (Fleerackers!) wegen in België en Vlaanderen zwaarder. Gelukkig kon Steen beschikken over een stortvloed van artikelen en boeken aan Vlaamse kant over Nederlands-Belgische en Nederlands-Vlaamse samenwerking.

Waarom ik daarbij stilsta? Omdat deze gegevens ons tot de kern van het onderwerp brengen: de intussen doorprikte mythe van de gezamenlijke ‘Nederlandse’ cultuur, gedeeld door Vlaanderen en Nederland, en het feit dat in de culturele betrekkingen tussen beide individuele Vlamingen en instellingen bijna altijd het voortouw hebben genomen. De dynamiek kwam van Vlaamse kant, Nederland volgde schoorvoetend.

Waarom was de betrokkenheid van Vlamingen zoveel groter? Het antwoord is volgens Steen eenvoudig: Vlaanderen had de mythe van de gezamenlijke Nederlandse cultuur, en vooral de taaleenheid nodig om zich binnen België tegenover de Franse cultuur te emanciperen, een volwaardige positie en een eigen identiteit te verwerven. Toen Vlaanderen economisch sterker werd en zelfbewuster, had het het predikaat ‘Nederlands’ niet meer nodig: de ‘Nederlandse’ gemeenschap in België veranderde haar naam in ‘Vlaamse’ gemeenschap (1980), en dit proces ging sindsdien onverminderd voort. Zo werd de BRT (Belgische Radio en Televisie) in de loop der jaren BRTN (Nederlandstalig), en uiteindelijk VRT (Vlaamse Radio en Televisieomroep). Vlaanderen voelde steeds minder behoef-

[p. 464]

te zich cultureel op te trekken en te spiegelen aan Nederland.

Parallel daarmee verliep de evolutie van het concept van ‘culturele integratie’ tot het bescheidener en nuchterder ordewoord ‘samenwerking’, dat het vertoog vandaag bepaalt. Het concept van de ‘integratie’ werd omstreeks 1960 geïntroduceerd en vooral in Vlaanderen hartstochtelijk begroet. Volgens Steen was het een aggiornamento van de Groot-Nederlandse gedachte, dat nu gekaderd werd in de Europese integratie: de Vlamingen hoopten dat de Europese economische eenwording de weg zou vrijmaken voor het overstijgen van het nationale niveau.

Maar Vlaanderen heeft zijn emancipate alleen bewerkt, aldus Steen. Nederland voelde er weinig voor zich te mengen in interne Belgische aangelegenheden en was er als de dood voor Franstaligen voor het hoofd te stoten. Uiteindelijk bleven culturele betrekkingen franje, iets wat de staatsbelangen nooit mocht schaden.

De irritaties en spraakverwarringen waren dus legio in de betrekkingen. Het onbegrip ook. Zo vielen Nederlandse studenten op een studentencongres in 1956 in Gent van de ene verbazing in de andere. Voor hen was zo'n congres een aardig uitje, en de drijfveren van de Vlamingen waren hun totaal vreemd. De enige Nederlandse hulp die de Vlamingen iets zou opleveren, was de Vlamingen van hun beweging afhelpen, stond achteraf in het Amsterdamse studentenblad Propria Cures te lezen: ‘Dan zouden ze eens wat aan hun cultuur kunnen doen.’

Vlamingen stonden kortom op de pedalen, Nederlanders op de rem. Daarbij waren het vooral enkele intellectuelen, particuliere instellingen en ambtenaren die aan de kar trokken. Wat ze deden en uiteindelijk tot stand brachten, werd niet gedragen door een brede volksmassa.

Geschiedenis brengt ons altijd terug naar het heden. Wie het boek van Steen dichtklapt, kan zich afvragen hoe het nu verder moet met de culturele betrekkingen tussen Nederland en Vlaanderen. Sinds een tijd overheerst bij beide partners (het woord alleen al) de nuchtere overweging in hetzelfde schuitje te zitten, zeker op het vlak van het behoud en de verdediging van de gemeenschappelijke taal. De romantiek maakte inderdaad plaats voor realisme. Of kan het intussen verder gegroeide Vlaamse zelfbewustzijn nu toch nog de laatst gekoesterde eenheid, die van de taal, gaan bedreigen? Dat zou wel van een grimmige ironie getuigen in het licht van het bovenstaande. Het Nederlands kan inderdaad heel wat verscheidenheid verdragen, maar men houdt zich om pragmatische redenen m.i. het best aan de ene taalnorm. Rekkelijk en precies. Binnenkort zal ook de echte taakverdeling moeten blijken tussen het nieuwe cultured verdrag uit 1995 tussen Nederland en Vlaanderen en de Nederlandse Taalunie. Toen die werd opgericht, was het voor Nederlanders een samenwerkings-orgaan om lastige kwesties als spelling te regelen en het Nederlands internationaal te versterken, terwijl het voor de Vlamingen nog altijd om veel meer ging, merkt Steen op. Hoe moet het nu verder met beiden? Het zou hoe dan ook jammer zijn als ze elkaar voor de voeten zouden gaan lopen. En wat Vlaanderen en Nederland betreft, raken die pedalen en rem hopelijk beter op elkaar afgestemd, en kan er gewoon gefietst worden.

Luc Devoldere

iris steen, Romantiek en realisme. De Belgisch-Nederlandse culturele betrekkingen tussen 1945 en 1980, Proefschrift, 1999, 518 p.