Ons Erfdeel. Jaargang 43

Film

Johan van der Keuken.
Filmen tegen de klippen op

‘Een filmisch poëet’, zo wordt de Nederlandse documentairemaker Johan van der Keuken genoemd in het juryrapport van de Bert Haanstra-oeuvreprijs van het Nederlands Fonds voor de Film. Dit najaar zal Van der Keuken de tweejaarlijkse prijs krijgen uitgereikt voor zijn oeuvre, dat in de ogen van de jury ‘een genre is geworden dat het begrip creatieve documentaire overstijgt.’

De prijs komt op het moment dat Van der Keuken zelf een film afleverde waarin hij de balans van zijn leven en werk opmaakte: De grote vakantie. De film die tijdens het International Film Festival Rotterdam zijn première beleefde, werd aangekondigd als Van der Keukens filmische testament, want de cineast begon aan de film op het moment dat hij van zijn arts vernam dat hij niet meer alle tijd van leven had. Kankercellen hadden zich door zijn lichaam verspreid en de filmmaker besloot om op reis te gaan, met zoals hij het zelf omschreef het gevoel ‘Hoera! We leven nog. Nu maar eens kijken hoe dat elders is. Hoe levend de levenden zijn.’

Gewapend met een film- en een digitale videocamera en samen met zijn vrouw Nosh van der Lely - die bij de meeste van zijn films ook geluidsvrouw is - en later ook alleen, reisde hij naar Buthan, Burkina Faso, Mali, Katmandu, Brazilië en de Verenigde Staten. Daar maakte hij kennis met een nieuw medicijn tegen kanker, dat hem van hernieuwde levenskansen voorzag.

Hoewel Van der Keuken aan het begin van zijn film zegt op reis te gaan ‘met beeld en geluid, naar uiteenlopende leefomstandigheden, koud en warm, leeg en vol, met als altijd aanwezige derde de mens, die tegen de klippen op leeft, met behulp van mooie verhalen, die hij zich wijsmaakt, tot troost in het gezicht van het niets’, bevat zijn film op enkele ontmoetingen na vooral veel natuurbeelden, die geassocieerd kunnen worden met tijd en vergankelijkheid. In een voice-over vertelt hij over zijn drijfveren om deze film te maken en over het proces van filmmaken in het algemeen. In tegenstelling tot wat je zou verwachten is De grote vakantie geen autobiografisch egodocument geworden, maar een cerebraal, doch persoonlijk reisverslag, met veel aandacht voor de manier waarop beelden in de montage bijeen zijn gekomen.

Johan van der Keuken (1938, Amsterdam) debuteerde op 17-jarige leeftijd met het fotoboek Wij zijn 17. Na zijn opleiding aan de Parijse filmschool IDHEC maakte hij zo'n vijftig films en publiceerde hij nog enkele boeken met foto's en beschouwingen over film.

In de Nederlandse documentaire traditie die begint met Bert Haanstra, Herman van der Horst en Joris Ivens, en die in onze huidige tijd uitmondt in hoogstpersoonlijke documenten van filmmakers als Heddy Honigmann en Niek Koppen, neemt Johan van der Keuken een aparte plaats in. Je zou hem nog het beste een filmessayist kunnen noemen, die in zijn films verschillende ideeën over en perspectieven op de hem ornringende wereld beproeft. In het begin van zijn carrière is zijn blik op de wereld politiek-ideologisch gekleurd. Van der Keuken wil niet alleen de wereld bekijken en beschrijven in zijn films, hij wil hem ook beschreeuwen en indien mogelijk veranderen (Beauty, 1970; Bert Schierbeek/De deur, 1973; Het leesplankje, 1973; De platte jungle, 1978; De weg naar het zuiden, 1980; De tijd, 1984; I love $, 1986).

Halverwege de jaren tachtig komt er een

[p. 453]

omslag in zijn werk. Vooruitlopend op de postmoderne versplintering van de werkelijkheid die de documentaire van de jaren negentig te zien zal geven, richt Van der Keuken zich niet langer op het betrappen van de waarheid, maar op het geven van een stem aan vele waarheden. Hoewel zijn films nog even geëngageerd blijven als voorheen, wordt de relativerende blik van de cineast zelf zichtbaar.

In Het oog boven de put (1988), Face value (1991) en Bewogen koper (1993) heeft Van der Keuken zijn enorme beeldenrijkdom ingezet om films te maken die over kijken en observeren zelf gaan. Met name Face value, waarin hij talloze gezichten van ‘Europeanen’ portretteert, is een prachtige metafoor voor de vele stemmen die de werkelijkheid en de waarheid hebben gekregen. Waar zich in kunst en wetenschap onder invloed van het postmodernisme het besef begon af te tekenen dat de maakbaarheid van de wereld en de kenbaarheid van de werkelijkheid niet langer werkbare begrippen waren, gaf Van der Keuken in Face value die uiteengevallen werkelijkheid duizend gezichten.

Internationaal gevierd als oorspronkelijk filmauteur, is Van der Keukens positie in het Nederlandse filmklimaat niet vanzelfsprekend. Zijn indirecte manier van vertellen, zijn impliciete verhaallijnen, ze vielen niet bij iedereen in even goede aarde. Zijn vermogen om te observeren en rake shots te draaien van betrapte momenten uit de werkelijkheid zijn echter onomstreden. Zijn grote epische film Amsterdam, global village (1996) bracht vriend en vijand bijeen. Van der Keuken droeg de film op aan de dichter Bert Schierbeek, over wie hij al eerder films maakte en met wiens eredienst aan de vitaliteit hij zich altijd zeer verwant heeft betoond.

Johan van der Keuken (° 1938).

Aan Schierbeek ontleende hij ook het motto voor de film: ‘Ik dacht altijd dat het leven 77 verhalen tegelijkertijd was.’ Amsterdam, global village is een odyssee door multicultureel Amsterdam geworden, waarvan Van der Keuken de grenzen oprekt tot in de verste uithoeken van onze aardbol. Heen en weer zappend van een brommerkoerier in de binnenstad tot een Ghanese familie in de betonwijk de Bijlmer weeft hij die 77 verhalen van leven en dood aaneen.

Uit ‘De grote vakantie’ van Johan van der Keuken.

[p. 454]

Hoewel De grote vakantie door de hoogstpersoonlijke inzet van de film Nederlandse filmcritici deed aarzelen tussen een ongemakkelijk voyeurisme en grote bewondering voor Van der Keukens openhartigheid, brengt de cineast ook in deze film weer grote thema's als leven en dood, tijdelijkheid en eeuwigheid bijeen in een pantheïstisch universum. Voor een cineast die zijn eigen naderende en bij nader inzien uitgestelde dood tot inzet van een film heeft gemaakt is het onvermijdelijk dat zijn publiek na afloop van. De grote vakantie oneerbiedig opgelucht is dat de filmmaker nog leeft. Dat maakt dat niet alle laatste woorden ook nog de enige zullen zijn die zullen klinken en dat er goede hoop is dat Van der Keuken, bevrijd van de last om van zijn leven te moeten getuigen, nog verscheidene films zal maken. Films die misschien nauwelijks van hun voorgangers zullen verschillen, maar een ding gemeen zullen hebben, namelijk niet meer noodzakelijkerwijs de laatste zijn. Dat zal in retrospectief zijn oeuvre ook van de nodige luciditeit voorzien.

Dana Linssen