Ons Erfdeel. Jaargang 43

Ontsnappen in en uit de taal
De poëzie van Peter Holvoet-Hanssen

Net toen Peter Holvoet-Hanssen voor Dwangbuis van Houdini de prijs voor het beste debuut van 1998 werd toegekend, kwam zijn tweede poëziebundel uit, met de ronkende naam Strombolicchio. Uit de smidse van Vulcanus (1999). Deze tweede bundel ligt in de lijn van de vorige: dynamische teksten met veel verhaal en kabaal.

Dwangbuis van Houdini; de titel biedt de hongerige interpretator tal van mogelijkheden. Net als Houdini is de dichter een illusionist en ontsnappingskunstenaar. Op het kaft van de bundel staat een markante foto van Houdini afgedrukt. De man, in een ouderwets soort zwemkostuum gestoken, kijkt stoer in de camera. Hij is aan handen en voeten geketend, maar is blootshoofds en blootsvoets. De mannen rondom hem zitten in haast uniforme maatpakken en hoeden verscholen. Het contrast tussen de conforme massa en de markante enkeling is groot. De vraag dringt zich op wie nu eigenlijk de ketens draagt.

Houdini staat duidelijk op het punt in het water te springen en zich vervolgens als stunt uit zijn hachelijke positie te bevrijden. Het laddertje dat nogal surrealistisch vanuit het water een uitweg biedt, suggereert dat het welslagen van de ontsnappingspoging buiten kijf staat. Of ook het publiek erin zal slagen aan zijn keurslijf en aan zijn passieve toeschouwersrol te ontsnappen, is heel wat minder zeker.

Als we de foto zien als een weergave van onze eigen situatie, is Holvoet-Hanssen misschien de ontsnapper en wij degenen die de sprong in het water niet zullen wagen. Of zijn wij de Houdini's van dienst en zij die deze poëzie niet lezen de brave burgers? Zeker is wel dat wie deze poëzie leest in een wereld vol illusies terechtkomt, waar het wemelt van goochelaars en tovenaars en waar kop noch staart aan te krijgen is. We ontsnappen aan de dwangbuis van de werkelijkheid, de logica, het tastbare. De poëzie en de taal vormen echter meteen een nieuwe dwangbuis: de gedichten verwijzen voortdurend naar elkaar, vormen een hechte taalconstructie die volgens eigen regels is opgebouwd. Ook daar dient dus weer aan ontsnapt te worden. Uiteindelijk is misschien het laddertje van op de foto het belangrijkste: het biedt de mogelijkheid om van de zichtbare werkelijkheid naar het onbekende water te vluchten en omgekeerd.

Veel verhaal en kabaal

De poëzie van Holvoet-Hanssen staat bol van theatraliteit, verhaal, pathos en muziek. Het spektakel heeft soms een hoog Disney-gehalte: ‘het bestek op tafel springt in de houding op La Marseillaise/ en je vriend verslikt zich in zijn bouillabaisse.’ (Dwangbuis van Houdini, p.9) In deze regels is het duidelijk dat het rijm cruciaal was in de woordkeuze. Dat het nét niet rijmt, toont echter meteen aan dat met de voorschriften een loopje wordt genomen. Het mislukte rijm doet denken aan de talloze kinderliedjes waarin klanken belangrijker zijn dan inhoud, waardoor veel kinderen deze liedjes vol overtuiging opdreunen zonder te beseffen wat ze zingen. Fetsesi allamezoo! Dat doet niets af aan de dynamiek en kracht van die liedjes. Er komen dan ook veel brokstukken van kinderliedjes voor in Holvoet-Hanssens gedichten: ‘de sleutel is gebroken’, ‘Roodborstje tikt aan het raam, tin tin

[p. 428]

tin’, ‘Daar was eens een meisje loos’, ‘Een aapje wou eens vrolijk zijn en hij beet in de billen van de kapitein’. Deze stukjes tekst worden ingepast in de eigen, nieuwe tekst:

'k Zal je pakken, 'k zal je pakken
zei de toverheks
de Dode Dode zee
de Dode Dode Zee

Miserere en gelach
en de sterren zingen mee
en de sterren zingen mee.
(Strombolicchio, p. 18)

Hierbij valt op dat de citaten in cursief worden gezet. Zo zijn er echt verschillende stemmen aan het woord, is er nadrukkelijk geroezemoes. Overigens krijgen niet alleen kinderliedjes een plaats. Ook popsongs bijvoorbeeld worden in de gedichten binnengebracht. ‘Ti amo’, ‘I could sleep for a thousand years’, ‘Yo soy capitàn’. Voorts zijn er krantenkoppen, versjes, bijbelcitaten, etc. In Strombolicchio maakt Holvoet-Hanssen meer gebruik van citaten dan in Dwangbuis van Houdini. Hier en daar verliezen de gedichten daardoor aan spankracht. In de debuutbundel is de concentratie hoger.

Holvoet-Hanssen heeft een voorkeur voor bekende personages: Hans en Grietje, Merlijn, Paul Snoek, keizer Karel, Zwarte Piet, Pan, Italo Calvino, Starbuck, Pierlala en de Wiener Sängerknaben (Kerstavond. Hoe kunnen Wiener Sangerknäben 500 jaar bestaan?/ Knapen met baarden 50 maal langer dan die van Mozes).Allemaal krijgen ze een rolletje toebedeeld in het drukbevolkte universum van deze poëzie. Dat leidt tot interessante ontmoetingen en verhaallijnen. Wat we in ons hoofd angstvallig in verschillende categorieën en vooral hiërarchieën trachten in te delen, wordt hier met elkaar in verband gebracht: televisie, antieke mythologie, sprookjes, politiek, literatuur. Dat gebeurt echter niet vrijblijvend of omwille van het shockeffect (de lezer is wel meer gewoon). We krijgen van deze gedichten geen indruk van trivialisering of zinloosheid, maar van een verbluffende samenhang. Allerlei spiegeleffecten en herhalingen van motieven suggereren dat het eerste zicht tekort schiet.

Peter Holvoet-Hanssen (° 1960) - Foto Noëlla Elpers.

Cijfers slaan op tilt

De opzichtige verbindingen die de tekst soms maakt, spotten echter meteen met de angstvallige zoektocht naar betekenis. Een goed voorbeeld daarvan is de prominente aanwezigheid van getallen. Er wordt veel geteld en veel gegoocheld met symbolische en betekenisvolle getallen.

met 1 schot hang ik je schilderwerk te pronken aan [de maansikkel
schot nummer twee schiet je in de lach
het derde schot gaat af als een gieter
nummer 4 blaast je zorgen in een baan rond Venus
laat het vijfde schot in de roos zijn, een zoen van de [piraat
de zesde kogel ketst maar de laatste maakt mijn [verzen af
kus de krakkemikkige schieter, wend je steven naar [de hemel 7
(Strombolicchio, p. 30)

Uit dit fragment blijkt ook duidelijk hoe de tekst aan elkaar hangt via woordspelingen, associaties, grapjes. ‘In de lach schieten’, ‘afgaan als een gieter’, ‘een schot in de roos’: het lijkt of Holvoet-Hanssen hier gewoon een greep doet uit een verklarend woordenboek. Daar worden, net als hier, per lemma totaal verschillende betekenissen gegroepeerd. Het bindmiddel is slechts een holle term, in dit geval ‘schieten/schot’.

Haast elk woord kan door de lezer ontleed worden: de zesde kogel maakt de verzen af, de schieter is krakkemikkig etc. Zo lijken deze verzen een puzzel, een woordenboekoefening.

[p. 429]

Het tellen gaat in deze poëzie hand in hand met het vertellen. Tellen straalt logica uit, suggereert ratio. Door zoals in bovenstaande verzen nu eens een numerieke weergave (1), dan weer een uitgeschreven vorm (twee) te gebruiken, wordt die orde echter al verstoord: het neerschrijven rafelt de logica uiteen. Bovendien blijkt de opsomming nogal willekeurig; zo zet de zesde kogel bijvoorbeeld een punt achter de verzen, maar komt er toch nog een regel achter, die heel vreemd eindigt op en 7.

In Dwangbuis van Houdini begint Holvoet-Hanssen op pagina 16 ineens regels te nummeren. Hij stopt onderaan de bladzijde met regel 029, maar op pagina 31 (van de 50) gaat hij verder met tellen tot hij als volgt eindigt:

999 Gouddraadje, doe de deur dicht van de doos
000 ik slaap

De schijnbare logica van het tellen moet de verzen in bedwang houden. Het vertellen ontsnapt daar echter moeiteloos aan, het kent eigen wetten. Het cijfer ‘000’ doet denken aan de veelbesproken ‘millenniumbug’: de cijfers slaan tilt, tonen hun ware, zinloze gelaat.

De lezer geënterd

Het mag niet verbazen dat de figuur van de tovenaar in deze bundels een heel belangrijke rol speelt. Ik citeer uit het gedicht ‘De tovenaar’:

Schoot fazanten met de burgemeester.
Later werd hij gefusilleerd,ik gedetineerd.
Ik was de vader van mijn moeder.

Plaste om ter verst of om een bloem te
raken. Droomde dat ik sneeuw kon maken.
Ik was een jongen van zeven.

At het eten van mijn kat. Zout en vet.
Likte zijn pels onder tafel. Een vuurbol.
Alles ging goed tot ik blafte.

Stak mijn hand door de muur, kronkelde
als een slang uit bed en was eeuwen
ongeboren, in quanta verloren.

Was niemand en paste mij aan iedereen aan.
Het gamma was enorm want ik was de perfecte
aanpasser, oppasser in een mortuarium.

(...)

Krachten bundelen. Laat mij los.
Bij Thor, ik ben de Grote Simulator.
(Dwangbuis van Houdini, p. 13)

De ‘ik’ neemt verschillende gedaantes aan, leeft in verschillende tijdvakken. Bij veel van de werkwoorden (schoot, plaste, at, etc.) blijft het persoonlijk voornaamwoord ‘ik’ achterwege, alsof de Simulator, de tovenaar, identiteitsloos is en enkel ontstaat uit handelingen (schieten, eten, plassen, etc.): op het einde van de strofe komt hij dan te voorschijn: als de vader van zijn moeder, als een jongen van zeven, als een hondje. Maar ook die logica gaat niet op voor elke strofe van dit complexe gedicht. ‘Laat mij los’, vraagt hij op het einde, een duidelijke vraag aan de lezer om hem geen identiteit te verlenen, hem niet vast te pinnen, om ‘mij’ (ik) niet als ijkpunt te nemen in een chaotische wereld. De lezer wordt zo meteen ook gevraagd zichzelf te verliezen, zijn eigen ‘mij’ los te laten. Dat is de gevaarlijke uitnodiging die Holvoet-Hanssen de lezer stuurt. In de tweede bundel is het hoofdpersonage een piraat, Enterhaeck geheten. Die naam verwijst meteen terug naar de al besproken foto op de debuutbundel: de hele rechterkant daarvan wordt immers overheerst door een grote ijzeren haak die vervaarlijk boven het water bungelt. De lezer weze gewaarschuwd.

Elke Brems

peter holvoet-hanssen, Dwangbuis van Houdini, Prometheus, Amsterdam, 1998, 56 p.

peter holvoet-hanssen, Strombolicchio. Uit de smidse van Vulcanus, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1999, 68 p.