Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 412]

Anton van Wilderode (1918-1998), bij de uitreiking van een eredoctoraat aan de K.U. Leuven in 1975 (rechts Albert Westerlinck, pseudoniem van Prof. dr. José Aerts (1914-1984)) - Foto Paul van den Abeele.

[p. 413]

Als poedersneeuw ligt poëzie
Het volledig dichtwerk van Anton van Wilderode

Joris Gerits

werd geboren in 1943 te Vilvoorde. Studeerde Germaanse filologie aan de K.U. Leuven. Promoveerde op een studie over Hugues C. Pernath. Doceert Nederlandse taalbeheersing en moderne literatuur aan de Universiteit Antwerpen (UFSIA). Is redacteur van de tijdschriften ‘Streven’ en ‘Dietsche Warande & Belfort’. Medewerker aan de boekenrubriek van het dagblad ‘De Morgen’.
Adres: Edmond Thieffrylaan 85, B-2640 Mortsel

Anton van Wilderode, een dichterlijk pseudoniem dat de naam van de populaire heilige Antonius combineert met een lukraak uit het telefoonboek geplukte Vlaamse familienaam, zou op 18 juni 1998 tachtig geworden zijn. Bij die gelegenheid bood het tijdschrift Vlaanderen, waarvan de dichter sedert 1981 tot de redactie behoorde, hem als gelukwens een speciaal Van Wilderode-nummer aan dat hem veertien dagen voor zijn dood in het ziekenhuis van Sint-Niklaas overhandigd werd. In het woord vooraf wees hoofdredacteur Patrick Lateur toen op de noodzaak van een uitgave van de volledige gedichten met het argument dat wij dat verschuldigd zijn ‘aan een van onze belangrijkste en meest gelezen dichters’. Over de beperking van die appreciatie tot Vlaanderen hebben Benno Barnard in Tijdverdrijf voor enkle fijne luiden (1987) en Marcel Janssens in Met groter L (1994) uitgebreid hun opinie resp. ongenoegen geventileerd. Over de Vlaamse Vergilius schreef Benno Barnard: ‘In Vlaanderen is Van Wilderode een instituut. Voor sommigen is dat instituut een aan de IJzertoren palend seminarie, voor anderen de hofstede van de elegisch-romantische natuurpoëzie. In Nederland valt Van Wilderode binnen de nationale blinde vlek die congruent is met België.’ (p. 38). Barnard heeft waardering voor de manier waarop Van Wilderode de taal doet zingen in zijn gedichten over het Waasland, zijn geboortestreek. Hij apprecieert de vele gedichten waarin de homo religiosus aan het woord is en hij constateert bewonderend hoe Van Wilderode zich ‘langs de aloude moeizame omweg van translatio en imitatio, stug naar een Vergiliaanser niveau omhoog heeft geschreven.’ In zijn opstel ‘Een brug te ver. Anton van Wilderode en het Hollands Diep’ heeft Marcel Janssens Nederlands blinde vlek m.b.t. de dichter onderzocht om een antwoord te kunnen formuleren op de vraag waarom de poëzie van Van Wilderode totaal ontbreekt in de Nederlands

[p. 414]

canon. Volgens M. Janssens heeft het te maken met de clichés ‘te Vlaams’, d.i. te truttig emotioneel en ‘te katholiek’. Die stereotypes maken het dichterlijke oeuvre van Van Wilderode voor de Nederlandse lezer ongenietbaar. Daar bovenop komt dan nog de overtuiging in Nederland dat Vlaamse uitgevers dilettanten zijn die niet weten hoe een goed boek materieel gemaakt moet worden.

Patrick Lateur, zelf dichter, bloemlezer en zeer recent nog vertaler van Pindaros'oden, had in het redactioneel van het Van Wilderode-nummer de niet evidente taak om de volledige gedichten van Anton van Wilderode uit te geven in gedachten blijkbaar al aan zichzelf toebedeeld, want anderhalf jaar later bezorgde hij het lijvige boek van bijna 1800 blz, verantwoording en register inbegrepen.

In zijn verantwoording geeft hij aan dat het om een leeseditie gaat en hij betreurt dat de gedichten uit de geïllustreerde bundels en fotoalbums (en dat betreft 13 van de 24 bundels die Van Wilderode tussen 1943 en 1998 gepubliceerd heeft) zonder steun van het beeld gelezen zullen moeten worden. Lateur heeft het over twee delen in de editie, maar dat blijkt nergens uit de inhoud. In feite komt het erop neer dat, chronologisch, alle bij leven van de auteur gebundelde gedichten zijn opgenomen, waaraan als uitsmijter een verzameling van een zeventigtal gedichten is toegevoegd met de titel Gedichten uit.... Die verzameling bevat, opnieuw chronologisch, verzen die om een of andere reden uit eerdere (verzamel)bundels verdwenen zijn, alleen in tijdschriften gepubliceerd of in de nalatenschap aangetroffen werden. Heel duidelijk is dat laatste geenszins aangezien Patrick Lateur in het januari-februarinummer 2000 van Vlaanderen meedeelt dat er ook werk wordt gemaakt van een uitgave van de verspreide (meestal gelegenheidsgedichten) en... de nagelaten gedichten van Van Wilderode. Lieven Rens heeft in Van moerbeiboom tot overoever (1983), een nauwgezet leesverslag van Van Wilderodes eerste 11 bundels, geopperd dat artistiek minder-geslaagde verzen voor de interpretatie even belangrijk of zelfs belangrijker kunnen zijn dan de glansstukken. Dat belet niet dat enige reserve geboden blijft bij de volledigheidsdrift en de onwrikbare overtuiging dat al wat een dichter in gelijk welke omstandigheden aan het papier toevertrouwd heeft, noodzakelijk ruim verspreid dient te worden. Een goede fles wijn van een bijzonder jaar die jammer genoeg naar kurk smaakt wordt toch ook niet gedegusteerd.

Weemoed en deemoed

‘Wie gaat, wat blijft’ is de titel van een van de laatste gedichten uit de cyclus De Vlinderboom. Het is de vraag die mij als leidraad heeft gediend bij de lectuur van het verzameld dichtwerk van een dichter die debuteerde in het jaar waarin ik geboren werd.

[p. 415]

Wat blijft is in de eerste plaats de manier waarop Van Wilderode in zijn poëzie bij mij het bewustzijn verscherpt van de grens waarop de mens voortdurend stoot, de grens tussen het Diesseits en het Jenseits, deze kant en de overkant. Een vergezicht tijdens een reis naar het Vierwoudsteden-meer inspireerde Van Wilderode in zijn debuutbundel tot deze strofe:

wij komen eenmaal nader
en bij het vaderland,
over het oerwoud water
tot uwe overkant (p.33)

Die Achterbergiaans klinkende strofe drukt het geloof uit in de dynamiek van het leven dat - heel klassiek en daarom vertrouwd - als een reis verbeeld wordt evenals de zekerheid van een aankomst in een vaderland aan de overkant. Dat ‘oerwoud’ water zal wel door een associatie met ‘Vierwoudsteden’ tot stand gekomen zijn, maar het is hetzelfde oeroude water waar hij een halve eeuw later, in de bundel Het oudste geluk, opnieuw voor staat in een gedicht met de toepasselijke titel Overkant 2. Oud geworden, achteraan in de zeventig al, vraagt de dichter zich in de openingsstrofe af:

Wanneer zo schijnen zij van ginds te zeggen,
is het de dag waarop de krappe schuit
van grimmige veerman Charoon aan komt leggen?
Jou overzet, je oude wereld uit? (p. 1419).

In zijn poëzie heeft Van Wilderode de elementen aarde, lucht en water bij herhaling met ‘over’ gecombineerd tot ‘overluchtse landen’ (p. 26), ‘het overluchtse’ (p. 1147), ‘het zwart water van het overland’ (p. 685), ‘de overoever’ (p. 417, 427, 437, 449, 461) en de al geciteerde ‘overkant’. Van Wilderode negeert zijn sterfelijkheid niet, hij biedt de lezer wel een vergezicht aan. Het kan helpen als men zelf aan de oever van het zwartste water staat.

Wat blijft is ook de weemoed die Van Wilderode in al zijn stemmingsschakeringen heeft vastgelegd. Zijn poëzie confronteert je met het ‘oeroud zeer’ (p. 544), ze is begaan ‘met het intens verdriet van het bestaan’ (p. 640), ze roept de wereld van het kind op dat men niet meer is, de wereld van het dorp van vroeger dat niet meer bestaat. Je kan het heimwee naar het verloren paradijs noemen, het proberen een ideaalbeeld vast te houden, het opwerpen van een dam van woorden waarbinnen men veilig zijn herinneringen kan koesteren aan al wat men heeft verloren of moeten afgeven. Noem het voor mijn part troost voor het existentiële tekort. In De vlinder-

[p. 416]

boom, een cyclus waarin Van Wilderode op lucide en contemplatieve wijze het functioneren van de verzengende macht (dixit Dirk van Bastelaere) van een alleenheerser, Karel V, heeft verdicht, staat een gedicht met een elliptisch geformuleerd identiteitsgezegde als titel: ‘Weemoed mijn wereld’ (p. 730). In de eerste strofe geldt die gelijkstelling evenzeer voor het lyrische ik dat de keizer representeert, als voor de dichter die m.i. ook zijn weemoed in dat ik projecteert:

Weemoed mijn wereld en intens verdriet
dat in de vormen dringt van alle dingen
waarmee ik mij door anderen laat omringen
in dit voortdurend smaller leefgebied.

In de tweede strofe echter houdt de identificatie op, het ik van de keizer in zijn wereld van macht mist de vertroosting die het ik van de dichter juist wel vindt in zijn wereld van woorden:

Ik heb de steun van de vertroosting niet
dat dit voorbijgaat, ik moet tussen muren
op deze plek totdat de dood komt duren
zonder veranderingen of verschiet.

Behalve weemoed is ook deemoed een van de grondstemmingen in Van Wilderodes poëzie die maakt dat zij beklijft. Volgens Erik Spinoy (SdL, 9 juli 1998) kan dergelijke poëzie die geschreven wordt vanuit deemoed ook religieuze poëzie genoemd worden. Van Wilderode heeft voor wie nog gelooft in grote verhalen, zoals dat van de Bijbel, verzen geschreven die de inhoud van dat geloof in krachtige beelden expliciteren. Voor hen, schreef Herman de Coninck in Een troost van pessimisme, kan religieuze poëzie nuttig zijn ‘omdat ze je nader brengt tot’ (p. 8). Zo'n strofe die je nader brengt tot, is b.v. de volgende, geschreven vanuit het perspectief van Maria na Golgotha en vòòr de verrijzenis:

Wie bracht mij van Golgota thuis?
Ik lag in een niemandsland
als het zwarte wrak van een boot
op een eindeloos ledig strand (p. 177).

Dit zijn geen lieflijke devotionele verzen, het is een lyrische poging om de goddelijke afwezigheid en de leegte die daardoor wordt veroorzaakt in aan de mystieken ontleende beelden uit te drukken.

[p. 417]

En het dorp zal duren

Van Wilderode is een antipode van de poets' poet. Hij is een dichter van vormvaste verzen, mooie kwatrijnen, gelegenheidsgedichten die de lezers/toehoorders willen behagen. Van Wilderode schreef een boodschap uitdragende en geenszins de taal uitdagende poëzie. Als gelegenheidsdichter beschikte Van Wilderode over een groot inlevingsvermogen. Aan de vele in memoriams voor zijn talrijke vrienden is dat te merken. Hij wist zeer goed in te spelen op de verwachtingspatronen van familie en nabestaanden, maar geregeld slaagde hij er ook in universele motieven in een zeer particuliere levensloop te integreren. De gedichten in memoriam krijgen zo een exemplarisch karakter en hebben een troostende werking.

Van Wilderode is ook de bewonderde of gecontesteerde gelegenheidsdichter die een stem heeft gegeven aan dat Vlaanderen dat elk jaar opnieuw aan de voet van de ‘blonde’ kruistoren wil vernemen hoe getergd en gehoond dat onsterfelijk Vlaamse volk wel is en dat niet wil vergeten. In die ronkende teksten verschijnt een Vlaanderen, waarvan het parlement wellicht beter in de Gotische zaal van het Mechelse stadhuis was blijven vergaderen, dan in de met een moderne glaskoepel overspannen Brusselse binnenkoer.

Van Wilderodes oeuvre bevat weinig poëticale gedichten. In zijn bundel Poedersneeuw (1991) staat helemaal vooraan het uit drie kwatrijnen bestaande ‘Ars Poëtica’ met de pretentieloze openingsregel die als titel boven dit essay staat: ‘Als poedersneeuw ligt poëzie’ (p. 1011). In de bundels En het dorp zal duren (1986) en Het oudste geluk (1995) staat telkens een gedicht met de titel ‘Poëzie’ (p. 863 en 1424). Ze horen bij elkaar omdat ze, weliswaar anekdotisch maar toch overtuigend, meedelen dat hij het dichterschap reeds als knaap in zich aanwezig wist en dat die ontdekking niet alleen ‘het oudste geluk’ maar ook zijn eigenlijke geboorte betekende.

De fysische wereld van Van Wilderode is klein, schreef Lieven Rens destijds, het is de wereld ‘van het heimatdorp, de jeugdherinneringen, de ontmoeting met de dood, elegische gevoelens’ (Van moerbeiboom tot overoever, p. 16). In de over zijn hele oeuvre verspreide gedichten over het Waasland, nogal eens in opdracht geschreven, zoals de vijftig gedichten van Ik adem mijn eigen aarde, gemaakt in januari en februari 1967 n.a.v. de viering van het 750-jarig bestaan van Sint-Niklaas, gebruikt Van Wilderode een Vlaams en archaïserend vocabularium: hij schrijft haast systematisch ‘binst’ en niet ‘tijdens’, ‘gelijk’ en niet ‘zoals’, ‘schaverdijnen’ krijgt de voorkeur op ‘schaatsen’ en je kan je geen hechtere eenheid voorstellen dan ‘de palle eendracht van de bomen’ (p. 625) etc. Hij verrast de lezer met observaties als ‘een kat verlegt haar lijf en haar verlangen / op koele tegels die als tegels ruiken’ (p. 340) of met deze marine in woorden:

[p. 418]

 

Gewaste taf van lange altaardwalen

 

gespannen en veerkrachtig losgelaten

 

met zilverdroppels pralend aan de naden

 

en ziedend schuimspog in de waterdalen -

 

ligt zo de zee.(...) (p. 382).

Uit de vorm van zijn gedichten blijkt zijn voorkeur voor overzichtelijkheid en het klassieke zelfgekozen keurslijf van metrum en rijm. Daarmee kan hij echter tot op zijn oude dag imponerende verzen maken zoals in volgende tamelijk genadeloze terugblik:

Verrukkingen van vroeger zijn voorbij.
Het schip dat mij ooit droeg kreeg averij
en ging in dras en drab voorgoed voor anker,

geramd door wind en regen van weerszij.
Nu kraakt zijn ronde mast en vreet de kanker
van vries en vorst hem aan, te loef te lij. (p. 1365)

In Poedersneeuw staat een gedicht van vier kwatrijnen over Publius Vergilius Maro, waarvan ik de slotregels citeer als de samenvatting van mijn wekenlange omgang met het volledig dichtwerk van Anton van Wilderode: ‘Zijn lichaam is voorbij, maar van zijn stem / blijft elk die leest de heldere echo horen’ (p. 1022).

patrick lateur (red.), Anton van Wilderode. Volledig dichtwerk. Gebundelde gedichten, Lannoo, Tielt, 1999, 1790 p.