Ons Erfdeel. Jaargang 43

Helpt U Zelven en Elkander. Over het daensisme

Vergeleken bij zijn beperkte aanhang en duur, ken ik geen enkele politieke beweging die zoveel belangstelling blijft opwekken als het daensisme. Het heeft zijn naam ontleend aan de Aalsterse priester Adolf Daens (1839-1907) die tot volksvertegenwoordiger verkozen werd in 1894, bij de eerste toepassing van het algemeen stemrecht voor mannen.

Het algemeen stemrecht ging vele conservatieven te ver en dat was nog meer het geval met de evenredige zetelverdeling die eerste minister August Beernaert daaraan wilde koppelen, een ontwikkeling die de liberalen en socialisten ten goede zou komen. Onder leiding van oud-minister Charles Woeste, een volksvertegenwoordiger voor Aalst, verzetten vele katholieke persoonlijkheden zich daartegen. Daarmee verbraken ze de partijtucht, want de eerste minister was destijds de partijleider, zoals nu nog in Engeland. Hij werd echter ten val gebracht. De Gentse bisschop Stillemans en ook aartsbisschop Goossens vonden dat de rebellerende Woeste een lesje verdiende. Ze hielden zich afzijdig toen hij werd aangevallen door de plaatselijke Christen Volkspartij, die de ambteloze priester Daens als vlag en als kerkelijke rechtvaardiging gebruikte, maar die slechts met de steun van de liberale stemmen een kans maakte onder het meerderheidsstelsel.

Het Aalsterse succes riep allerwegen in Vlaanderen pogingen tot navolging op. De Volkspartij was immers gegroeid uit onvrede met het ‘te slappe’ bestuur dat sinds tien jaar door de katholieke partij werd gevoerd. De partij zou te weinig krachtdadigheid hebben getoond in de verdediging van de belangen van haar Vlaamse, plattelandse en diep-religieuze aanhangers. Het meerderheidsstelsel bij de verkiezingen maakte echter een doorbraak van de nieuwe partij onmogelijk, terwijl de katholieke regeringen snel hun politiek radicaliseerden om de dissidentie in te dammen. De beperkte toepassing van de evenredige zetelverdeling sinds 1900 liet wel toe dat de daensistische beweging in Aalst en omgeving zelf wortel schoot.

Een tweede verklaring voor het doodlopen van de beweging was dat Woeste over machtige bondgenoten beschikte, die de bisschop van Gent onder steeds sterkere druk zouden zetten om met tuchtmaatregelen volksvertegenwoordiger Daens uit te schakelen als ‘een opstandige priester’. De nuntius, de Aalsterse politicus Léon de Bethune en vooral koning Leopold II zelf waren de belangrijkste. Zij konden het Vaticaan mobiliseren, dat groot belang hechtte aan de steun die de Soevereine Vorst van Congo gaf aan de missionering. De kracht en de hardnekkigheid waarmee Leopold II tegen Daens tekeer

[p. 312]

ging, zijn een eeuw later onbegrijpelijk. De manier waarop een bisschop met zijn priesters en zijn gelovigen kon omgaan, trouwens ook. Daens werd met kerkelijke sancties gediskrediteerd en tenslotte gedwongen de politiek te verlaten en zijn vroegere strijd te verloochenen.

Toen in 1919 de evenredige zetelverdeling werd veralgemeend, was het tij van het daensisme verlopen. De kernen die in Oost- en West-Vlaanderen waren overgebleven, gingen een lijstverbinding aan met de flamingantische Frontpartij en werden enkele jaren later door haar opgeslorpt. Daarom zouden Aalst en het omliggende platteland een stevige Vlaams-nationalistische inplanting krijgen, waarin wel de cultus van Priester Daens levendig werd gehouden. Toen de partij evolueerde in autoritaire richting en als Vlaams Nationaal Verbond (VNV) in 1933 de fascistische toer opging, waren het vooral een aantal daensistische oudgedienden die daartegen een democratisch verzet organiseerden, maar tevergeefs.

In de daensistische mythevorming, die werd onderhouden door de roman-kroniek van Louis-Paul Boon en de prachtige film van Stijn Coninx, stelde de beweging zichzelf voor als een arbeiderspartij. Dat was ze niet; zelfs in de enige stad waar ze een belangrijke aanhang kon verwerven, Aalst, richtte ze geen vakbonden op. Ze was een partij van boeren en andere plattelanders, van flamingantische intellectuelen en onderwijzers, van ambachtslui en kleine burgers in het algemeen.

Krachtens een samenwerkingsakkoord met vijf historische archief- en documentatiecentra, stelt het provinciebestuur van Oost-Vlaanderen sinds 1980 middelen ter beschikking voor tentoonstellingen en de publicatie van rijk geïllustreerde studies, onder de benaming ‘Bijdragen Museum van de Vlaamse Sociale Strijd’. Nr. 14 in die reeks werd toevertrouwd aan het ‘Daensmuseum en Archief van de Vlaamse Sociale Strijd’ te Aalst. Het werd een beschrijving van alle daensistische verenigingen en initiatieven waarover in de schaarse archieven en weekbladen nog gegevens te vinden zijn: partijorganisaties, ziekenfondsen, coöperaties, krantjes, partijlokalen die later tot Vlaamse Huizen werden herdoopt... Uiteraard staat de stad Aalst centraal in het verhaal. Gelukkig is in één van de dorpen uit de omgeving, Welle, ook het archief van het ziekenfonds bewaard gebleven. Verder worden we het best ingelicht over de kernen in Zuid-West-Vlaanderen: Kortrijk, Deerlijk en Moeskroen, waar in de tussenoorlogse periode de daensistische traditie het best bewaard bleef en waar ook het verzet tegen het VNV het sterkst was.

Machteld van de Perre heeft ons een prettig kijk- en leesboek gegeven, dat echter een synthese mist en talloze herhalingen telt. We vinden er een verzameling van verspreide lokale gegevens plus een duidelijke schets van de overgang naar het nationalisme in de tussenoorlogse periode. Wie de voorgeschiedenis, het ontstaan en de eerste verspreiding van het daensisme wil leren kennen, moet nog altijd teruggrijpen naar L. Wils, Het Daensisme, de opstand van het Zuid-Vlaamse platteland uit 1969. Over het kerkelijke gebeuren publiceerde F.-J. Verdoodt in 1993 een uitstekend boek: De zaak-Daens. Een priester tussen Kerk en christen-democratie, waarin voor het eerst gebruik werd gemaakt van de Vaticaanse archieven.

Lode Wils

machteld van de perre, Redt en Helpt U Zelven & Elkander of hoe de daensistische beweging de sociale problemen bestreed, Gent, Bestendige Deputatie van de Provincieraad van Oost-Vlaanderen, 303 p.