Ons Erfdeel. Jaargang 43

De Serviërs in Nederlandse en Vlaamse ogen

Het is met meer nodig om Jelica Novaković-Lopušina in de Lage Landen voor te stellen: het brede publiek kent haar dankzij haar dagboekverslagen geschreven in/vanuit Belgrado toen de stad door de NAVO-troepen gebombardeerd werd. Toch zou het bijzonder jammer zijn indien de lezer haar louter met de oorlog associeerde. Deze Servische is immers goed bekend in het circuit van de neerlandistiek als spreekster bij internationale congressen, oprichtster van de Nederlandse specialisatie aan de Universiteit van Belgrado en als ijverig vertaalster van de Nederlandse en Vlaamse literatuur. Zij is tevens de auteur van Srbi i jugoistočna Evropa u nizozemskim izvorima do 1918. [Serviërs en Zuidoost-Europa in de Nederlandstalige bronnen tot 1918], het boek dat in de zomer van 1999 in Joegoslavië verscheen.

Dit boek (een bewerking van haar dissertatie) werd geschreven in de jaren negentig in de periode van de dramatische balkanisering... van de Balkan. Het uiteenvallen van Joegoslavië - zoals de schrijfster in haar inleiding stelt - was voor de Serviërs hét historische moment waarop de verhouding tot het eigen nationaal verleden niet alleen de aanleiding gaf tot de vorming van een politieke opinie voor actueel gebruik, maar hoe langer hoe meer ook het object werd van een intense, historische beschouwing. De herbepaling van de nationale identiteit werd voor vele Serviërs zowel een maatschappelijke verplichting alsook een menselijke noodzaak. Novaković beklemtoont dat het voor de Serviërs boeiend en nuttig kan zijn om het beeld dat in het verleden door de Nederlanders en Vlamingen van hen werd gemaakt, te bestuderen, te meer omdat het om vertegenwoordigers van twee kleine naties gaat die ver van het etnische gebied van de Serviërs leefden en daarom nauwelijks reden hadden (van politieke, economische of historische aard) om voor of tegen de Serviërs te zijn. Het gaat tenslotte om mensen die door een bezoek en uit pure en belangeloze nieuwsgierigheid enige aandacht aan Servië en zijn inwoners besteedden.

Om het beeld van de Serviërs te reconstrueren, hanteerde Novaković een indruk wekkend spectrum historische documenten (reisverslagen, dagboeken, brieven, memoires, biografieën, studieboeken, encyclopedieën e.d.), maakte deels gebruik van populair-wetenschappelijke studies bv. over de Servische taal en greep naar vertalingen van de Servische literatuur in het Nederlands en werken van de Nederlandstalige auteurs die geïnspireerd waren door de gebeurtenissen in of figuren uit Servië (o.a. Catharina Alberdingk Thijm, Louis Couperus, Marcellus Emants of Willem Elsschot). Zo'n corpus teksten getuigt van de belezenheid van de auteur en haar uithoudingsvermogen bij het opzoeken van het materiaal. De beeldvorming wordt onderzocht over een periode van vijfhonderd jaar: sinds de 15de eeuw toen de eerste vermeldingen van de Serviërs in de Nederlandse teksten opdoken tot 1918, het jaar van de oprichting van de gemeenschappelijke staat van de zuidelijke Slaven: Het Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen.

De schrijfster toont in chronologische volgorde de verandering die het beeld van de Serviërs onderging en onderscheidt enkele stadia: (1) in het begin (15de tot 17de eeuw) primeerde een afstandelijke houding tegenover de autochtone bevolking die door de Turken werd onderworpen en onderdrukt, (2) in de 18de eeuw groeide een geïdealiseerd beeld van de Serviërs als een

[p. 301]

J. Novaković-Lopušina (°1955).

eenvoudig volk dat door de moderne beschaving niet aangetast is, (3) later ontstond een groeiende affiniteit met de Serviërs als reactie op hun dappere strijd tegen de Turken voor nationale onafhankelijkheid waardoor ze in de loop van de 19de eeuw autonomie verkregen en later hun zelfstandige staat creëerden, (4) tenslotte ontstond, in het begin van de 20ste eeuw, het stereotype van een trots, strijdlustig en vrijheidlievend boerenvolk, gevangen in strakke patriarchale patronen.

In plaats van het bedenken van nieuwe theorieën en vernieuwde toepassing van diverse modellen koos de schrijfster voor een empirische studie met een veelheid aan gegevens. Ze maakte gebruik van de klassieke filologische methode en onderzocht de gekozen teksten in de context van de tijd en omstandigheden waarin ze geschreven werden. Het boek heeft een duidelijke structuur en een overzichtelijke compositie. Ieder hoofdstuk opent met een overzicht van de belangrijkste historische en culturele gebeurtenissen in Europa, in de Lage Landen en op de Balkan. Opmerkelijk is dat Novaković ook hier als vertaalster naar voren komt. Omdat ze zich van bronteksten bediende die in Servië tot nu toe onbekend waren, voelde ze zich, en terecht, verplicht om de fragmenten van de meeste relevante geschriften te vertalen. Deze bloemlezing leest heel goed en vormt een belangrijk, groot (ruim 100 bladzijden) en onlosmakelijk deel van haar boek.

De analyse van de beeldvorming in historisch kader kan in de huidige situatie heel belangrijk zijn voor de Serviërs. De lezer kan zich dan ook geïnteresseerd afvragen hoe de ontvangst en receptie van dit boek in Joegoslavië zal verlopen. Het baanbrekend karakter van de publicatie heeft vanzelfsprekend niet alleen betrekking op de situatie in Joegoslavië, maar eveneens op die in de Lage Landen waar de slavisten een dergelijk onderzoek niet hebben verricht. De Nederlandse lezer kan gebaat zijn bij de lectuur van dit boek. Zoals vaker in het geval van soortgelijke studies blijkt ook hier dat de geanalyseerde teksten veel zeggen over de beschreven groep (Serviërs), maar tegelijkertijd niet minder over degenen die het beeld gemaakt hebben (Nederlanders en Vlamingen). De Nederlandse vertaling van het boek van Novaković (de tekst zou natuurlijk omgewerkt moeten worden, gericht op het Nederlandstalige publiek) zou het in de Lage Landen mogelijk maken om het beeld van Servië en de Serviërs te differentiëren en er historische diepgang aan te geven. De actuele (overwegend negatieve) perceptie van de Serviërs wordt namelijk door politieke situatie bepaald en door journalistieke generalisaties geconditioneerd. Om die reden en ook vanwege een wetenschappelijk onderzoekspostulaat, zou het zeer wenselijk zijn als Jelica Novaković-Lopušina in de toekomst haar analytisch werk zou voortzetten en het beeld van de Serviërs in de Lage Landen in de geschriften van ná het jaar 1918 zou gaan reconstrueren. Waarschijnlijk zal het corpus teksten aanzienlijk groter zijn en de meningen zullen meer uiteenlopen. De uitdaging is echter des te groter.

Magdalena Koch

jelica novaković-lopušina, Srbi i jugoistočna Evropa u nizozemskim izvorimado 1918.

Jelica Novaković publiceerde tijdens de Kosovo-crisis een dagboek in de krant De Standaard. Dit werd ook in boekvorm gepubliceerd: jelica novaković, Gelukkig is wie bijtijds waanzinnig wordt. Dagboek uit Belgrado, Lannoo, Tielt, 1999, 128 p.