Ons Erfdeel. Jaargang 43

Film

Het boek steeds beter dan de film?
Over film en literatuur

Naar aanleiding van de verfilming van Lijmen en Het been van Willem Elsschot door Robbe de Hert publiceerde Fernand Auwera eind 1999 de monografie Willem Elsschot. Het is een informatief, bijzonder vlot leesbaar boekje over leven en werk van de auteur. Auwera, die naast romancier en journalist inmiddels bekend is als scenarioschrijver, gaat in het laatste hoofdstuk in op de verfilming van Lijmen/Het been, waaraan hij als scenarist meewerkte. Bijzonder relevant zijn de bladzijden die hij wijdt aan de problematiek van de literatuurverfilming. Fernand Auwera, die jarenlang met De Hert werkte aan het script van L.P. Boons Pieter Daens (1971), het boek dat uiteindelijk door Stijn Coninx in 1992 werd verfilmd, geeft als insider een gedetailleerd verslag van het omwerken van Elsschots werk tot een volwaardig filmscenario.

De problematiek van de literatuurverfilming is niet nieuw maar stelt zich steeds opnieuw. Zowat zestig procent van de films is ook vandaag op literatuur gebaseerd. Zolang het thrillers, policiers of triviaalliteratuur betreft, is er geen vuiltje aan de lucht. Geen kijker/lezer stoort zich eraan. In heel wat gevallen overstijgt de film het boek. Problematischer wordt het, als het een werk met typisch literaire kwaliteiten betreft. Dan maakt de kijker al vlug de opmerking: ‘Het boek is toch beter.’ En meestal is dat ook zo.

Desondanks gingen Nederlandse en Vlaamse cineasten onlangs opnieuw de uitdaging aan om werk met echt stilistische kwaliteiten in beeldtaal te transponeren. Op het jongste Nederlandse Filmfestival toonden Frans Weisz en Orlow Seunke hoe ze dit aanpakten. Weisz' Een Vrouw van het Noorden is gebaseerd op Louis

[p. 294]

Couperus' novelle Aan de weg der vreugde (1908), de N.P.S.-televisieproductie Kaas van Orlow Seunke op Elsschots gelijknamige werk van 1933. In Vlaanderen ging in oktober 1999 Vergeten straat van Luc Pien, naar L.P. Boons werk van 1946 in piemière en dit jaar volgt de al eerder vermelde Elsschot-verfilming van Robbe de Hert.

Een Vrouw van het Noorden

Zowel Couperus' novelle als Weisz' film speelt zich af in 1899, in de buurt van het Toscaanse Lucca. De schrijver van Eline Vere (1889) verwerkt in zijn tragische love story tussen Emilie, een neurasthenieke jonge weduwe uit Den Haag, en de Italiaanse ex-leger-officier Aldo Ardo de tegenstelling tussen het koele, onvrije Noorden en het ongecompliceerde, romantische Zuiden. De afstandelijke Emilie laat zich weliswaar verleiden door de Zuiderse Don Juan, maar gaat uiteindelijk piekeren over zijn amoureuze verleden. Wanneer Aldo daarom Emilie verlaat, kwijnt ze weg van verdriet en sterft ten slotte in het dorpje waar ze zich hadden gevestigd.

Couperus verrijkt deze ietwat magere intrige met bladzijden vol lyrische passages, geschreven in een flamboyante, vaak barokke stijl.

De scenarioschrijvers van de Nederlands-Italiaanse coproductie, Ger Thijs en Angelo Pasquini, maakten van Couperus' plot een driehoeksverhouding.

Eén jaar na de dood van haar oudere echtgenoot, professor archeologie, reist de jonge weduwe Emilie (Johanna ter Steege) naar het kuuroord Bagni di Lucca. Daar wordt ze opgewacht door haar vriend Hugo (Anthony Calf), die er archeologisch onderzoek doet. De koele, afstandelijke Hugo was als assistent van de oudere professor al lang verliefd op Emilie, maar wachtte tot haar rouwperiode verstreken was om haar ten huwelijk te vragen. Emilie is dolgelukkig met zijn aanbod, maar tot enige fysieke toenadering tussen deze ‘noorderlingen’ komt het niet. Emilie laat zich wel verleiden door een aan lager wal geraakte Italiaanse officier, Aldo Ardo (Massimo Ghini), en beleeft met hem al heel

Massimo Ghini en Johanna ter Steege in ‘Een vrouw van het Noorden’.

vlug een passionele relatie. Het gevolg is dat de hopeloos verliefde Hugo afgewezen wordt. Een driehoeksverhouding vervangt in de film dus de liefdesbrieven uit het boek, die de in Nederland achtergebleven Hugo gedurende twee jaar aan Emilie schreef.

Ook aan het slot van de film kwijnt Emilie weg van verdriet. Maar uiteindelijk blijkt ze zwanger. Met haar kind keert ze terug naar het Noorden. Een soort happy end na een romantisch avontuur.

Weisz' scenaristen hebben zo Couperus' novelle aangepast aan de doorsnee bioscoopfilm van vandaag. Aldo is er in de eerste plaats een vrouwen versierder, die je ook in het Noorden aantreft. En in zijn handen blijkt Emilie zich al heel vlug te ontpoppen tot een passionele minnares. Daarmee gaat de thematiek van Couperus' novelle voor een groot deel verloren. Het lijkt er bovendien op alsof de regisseur het scenario als een routineklus heeft verfilmd: een prachtig in beeld gebrachte kostuumfilm à la James Ivory, De in voice over gereciteerde liefdesbrieven zijn typisch voor dit soort van literaire verfilmingen. De cineast roept als het ware de schrijver te hulp. Het is de gemakkelijkste, maar ook de minst filmische manier om de kijker te informeren over de gedachte- en gevoelswereld van de personages.

Vooral de casting van de twee hoofdacteurs is ongelukkig. Het spel van de erbarmelijk Engels sprekende Johanna ter Steege en de potsierlijke in uniform gestoken Massimo Ghini overtuigt

[p. 295]

nauwelijks.

Een Vrouw van het Noorden is een banale lovestory in een pittoresk landschap. Al te déjà vu. En te oppervlakkig in vergelijking met Couperus' novelle.

Zoals Fernand Auwera het stelt in ‘NU of DE FILM’, het laatste hoofdstuk van zijn boek, zijn er drie manieren om een literair werk te verfilmen. Bij de transpositie van een ‘wereld in woorden’ naar ‘een wereld in beelden’, die zich steeds in het nu, de tegenwoordige tijd afspeelt, kan de scriptwriter nauwgezet het verhaal volgen. Of hij kan de plot uit het boek als uitgangspunt nemen en helemaal ongehinderd zijn gang gaan, wat vaak tot botsingen tussen schrijver en scenarioschrijver/cineast heeft geleid. Een derde mogelijkheid bestaat erin dat de filmmakers het boek bewerken in functie van de filmische middelen waarover ze beschikken, maar er wel over waken de geest van het werk en de intenties van de auteur waar te maken. (Auwera, pp. 99-100).

Vergeten straat

L.P. Boon vertelt in Vergeten straat (1946) op zijn unieke manier het verhaal van de opkomst en ondergang van een utopie. Zijn verhaal is gesitueerd in Brussel in het begin van de jaren veertig. Door de aanleg van de spoorverbinding Noord-Zuid raakt er plots een straat geïsoleerd. Aan de hand van zeventien personages in zowat tweehonderd stukjes geeft de schrijver zijn visie op de mens als ‘ontspoord dier’ en over ‘het leven zoals het leven is’. Tegenpool van de idealist Koelie, het brein van de utopische constructie, is zijn eigen dochter Roza. Ze is min of meer het prototype van Ondine uit De Kapellekensbaan - Zomerte Ter-Muren: de vlinder die in haar onmetelijk burgerlijke verlangen naar het licht, zich zwaar de vleugels schroeit. Heel Koelie's utopia komt al vlug in botsing met primair individualisme en egoïsme. En mislukt bijgevolg totaal. Aan het slot lijdt de levenslustige Roza aan beendertering en heeft Hermine een miskraam. Beiden komen in het ‘hospitaal’ terecht. Hermine sterft er en de would-be filmster Roza wordt een been geamputeerd. Koelie wordt gearresteerd

Jos Verbist als L.P. Boon in ‘Vergeten Straat’.

op beschuldiging ‘dat hij van vrijheid durfde dromen’.

Boon beweerde steeds dat hij Vergeten straat opgevat had als een filmscenario. Hij is de verteller die rondloopt in de straat: hij ziet het allemaal gebeuren en voegt er zijn commentaar aan toe. Maar als zogezegde cameraman-verteller toont Boon niet alleen het hele gebeuren, hij laat ook weten wat zijn personages denken en hoe ze zich voelen. En dit allemaal in zijn specifieke idioom, het Booneske taalregister.

Het was dan ook niet zo eenvoudig als Boon het voorstelde: ‘Je hebt maar een camera te nemen en je kunt het boek zo verfilmen.’ Bijzonder lang is er aan het scenario gewerkt. Uiteindelijk maakte scenarioschrijver Bob Goossens de verteller zelf tot spilfiguur van de film. De beginscène toont schrijver Boon, uitstekend geacteerd door Jos Verbist, die op televisie geïnterviewd wordt over zijn kookboek Eten op zijn Vlaams, verschenen in 1972. Daarop keert hij terug naar de straat, waar hij als bekende schrijver een werkkamer heeft. Boon maakt een praatje met zijn buren, een stel vreemde vogels. Plotseling ontstaat er deining in de buurt: de straat zou onteigend worden. De schrijver ziet zijn geactualiseerde Vergeten straat ontstaan. Het begin van de film is een schitterende spielerei tussen realiteit en fictie. En het overschakelen tussen een schrijvende Boon en wat in zijn verbeelding ontstaat, is ongetwijfeld een unieke vondst. Wat zich in het hoofd van de schrijver afspeelt en door Luc Pien gefilmd wordt, is echter een minder geslaagd verhaal. Bob Goossens heeft Boons roman zonder scrupules en niet gehinderd door

[p. 296]

veel kennis van de Boon-studie, omgeturnd tot een post-'68-story over de droom van de nieuwe mens in een andere maatschappij. Een gedachte die wel bij de zestienjarige Boon leefde, maar die hij in het begin van de jaren veertig allang had opgeborgen. Boons droom was, toen hij Vergeten straat in het begin van de jaren veertig schreef, al ‘gestorven’. Goossens' personages die zijn Vergeten straat bevolken, hebben soms nog wel iets te maken met die van de auteur, maar vaak is dat niets meer dan hun naam. De actualisering van het verhaal bracht dat ook mee. Zo blijft Koelie (Guy Dermul), het brein van de revolte, in de film heel lang op de achtergrond. Het is vooral de student Gaston (Diederik Peeters), die in de geest van de jaren zeventig de straatbewoners om hun wensen vraagt en vergaderingen organiseert. Koelie moet voornamelijk zijn wilde Roza (een prachtig acterende Caroline Maes, die in het scenario helaas slechts een nevenrol vervult) in de gaten houden. Dit belet haar niet over de muur te klauteren en zich in de stad uit te leven in een disco (bij Boon vlucht ze in de glamour en glitter van de cinema), waar ze ook Vieze (een schitterende Mark Peeters) ontmoet. Zij zijn de eersten die meer dan genoeg hebben van die zogenaamde ‘ideale straat’.

Pien heeft Boons Vergeten straat wel gelezen, maar aanvaardt in essentie Boons bittere conclusie niet. Heel de film baadt in een sfeer van ‘Sous les pavés la plage’. De wijze Boon wist wel beter: onder de kasseien liggen welidentieke lagen. En dit was zijn boodschap.

Klap op de vuurpijl is dat de strijd om de vergeten, te onteigenen straat in de film gewonnen wordt. De barricade mag verwijderd worden. Hermine is zwanger en de toekomst wenkt. Terwijl de aftiteling op het scherm verschijnt, wordt er een overwinningsfeest gehouden. Iedereen is gelukkig en danst. Kortom, een happy end, waaraan L.P. Boon een hekel had. Piens film is een geïdealiseerde versie van Boons roman.

Kaas

In tegenstelling tot Frans Weisz, die door het herschrijven van Couperus de thematiek van de novelle erg heeft afgezwakt, en tot Luc Pien, die Boons Vergeten straat, zijn anti-utopia, heeft omgeturnd tot een revolutionair flower power- sprookje, heeft Orlow Seunke Elsschots kaasverhaal nauwgezet gevolgd. Aan de tekst heeft

Josse de Pauw als Laarmans in ‘Kaas’.

hij als scenarioschrijver en cineast bijzonder weinig gewijzigd. Wel heeft hij de stuctuur van het verhaal op een originele manier gecorrigeerd. In het begin van de film, net als in het boek, typt Laarmans (een opnieuw overtuigende Josse de Pauw) op zijn schrijfmachine de zin: ‘Eindelijk schrijf ik je weer omdat er grote dingen staan te gebeuren en wel door toedoen van mijnheer van Schoonbeke. Je moet weten dat mijn moeder gestorven is.’ In de film zit Laarmans in het kantoor van de Antwerpse Shipbuilding Company. Hij houdt plotseling op met het stiekem uittypen van zijn ‘Aantekeningen’ en verwoordt hardop het begin van zijn kaasdroom. Tot hoofdboekhouder Hamer hem toeroept: ‘Laarmans, muil dicht!’ De beginscène rijmt helemaal met de slotscène, wat niet het geval is bij Elsschot. Laarmans, bekomen van de kaasnachtmerrie, zit opnieuw veilig op de Shipbuilding en schrijft weer stiekem zijn ‘innerlijke gedachten’ over. In voice over hoort de kijker Elsschots slotzinnen, uitgesproken door Josse de Pauw, die inmiddels opgehouden is met tikken. Daarop verwoordt hij nu zichtbaar hardop Elsschots tekst. Tot Hamer hem opnieuw toesnauwt: ‘Laarmans, muil dicht!’ En Laarmans gelukzalig opnieuw met bestelbriefjes aan het werk gaat. Aldus heeft Seunke Elsschots roman gerestructureerd, zonder het werk te verraden.

Ondanks het schitterende werk van de production designer en de meestal licht sepiakleurige fotografie die de jaren dertig prachtig evoce-

[p. 297]

ren, maakt deze te letterlijke verfilming weinig indruk op de Elsschot-lezer. Seunke heeft geprobeerd Elsschots bijwijlen ironisch-sarcastische stijl om te zetten in soms groteske, ietwat surreële beelden en camerastandpunten, die de stijl van de auteur wel wat geweld aandoen. Zo zijn de animatiebeelden van kaasbollen op de drukrol van Laarmans' Underwood een stijlbreuk, en dat geldt ook voor de animatie van kaasagenten en hun bestelbonnen richting Antwerpen op de Belgische landkaart. Vreemd is ook de sequens waarin Laarmans en zijn vrouw (Frieda Pittoors) elkaar na het kaasavontuur schreiend in de armen vallen en daarop via de achterdeur in een surrealistisch landschap terechtkomen, waar Laarmans zijn collega's van de Shipbuilding Company gaat begroeten.

Seunke heeft als ervaren cineast behoorlijk werk verricht, maar zijn verfilming toont aan dat een zo nauwgezette verfilming - met heel wat letterlijk overgenomen dialogen uit het boek hebben de acteurs het vooral in het eerste deel behoorlijk moeilijk - uiteindelijk geen oplossing biedt. Een boeiende Elsschot-verfilming is het ook met door het sterk toneelmatige karakter, en dit ondanks de schitterende prestaties van overwegend Vlaamse acteurs als o.a. ook Bert André, Peter van den Beneden en Dirk Roofthooft. Pijnlijk is het te moeten vaststellen dat deze verzorgde NPS-productie met voornamelijk Vlaamse acteurs en op basis van een van Vlaanderens belangrijkste auteurs werd gerealiseerd zonder enige financiële inbreng van een Vlaamse tv-zender.

Lijmen/Het Been

Fernand Auwera tijdens het preproductieproces onder de titel ‘Veranderen is niet verraden’: ‘Toch heb ik, om diverse redenen, een aantal elementen uit ‘Kaas’ in het scenario verwerkt. Om te beginnen heb ik moeite met de toevallige ontmoeting van Boormans en Laarmans waarmee het boek (Lijmen, WdP) begint. Het leek me veel reëler dat beide protagonisten elkaar al geruime tijd kennen, en dus heb ik een

Mevrouw Lauwereyssen (Willeke van Ammelrooy) te midden van haar personeel voor een indrukwekkende foto in het Algemeen wereldtijdschrift.

fragment uit ‘Kaas’ naar ‘Lijmen’ overgeheveld. Bovendien werd het zo mogelijk om van het bij Korthals duur te balsemen lijk, in plaats van een anonieme schoonzuster van Boorman, de moeder van de allesbehalve rijke Laarmans te maken, wat het gebeuren ongetwijfeld veel pregnanter maakt’ (Auwera: pp. 108-109).

De bewerking van Willem Elsschots romans Lijmen en Het been voor film is al even gedurfd als Elsschot-getrouw. Fernand Auwera schreef dit scenario in nauwe samenwerking met de cineast Robbe de Hert, in opdracht van de Nederlandse producent Ruud den Drijver.

Een flashbackstructuur vormt de basis van de film. Boorman (een uitstekende Mike Verdrengh, ex-acteur en medeoprichter van de Vlaamse commerciële zender VTM) zit in een psychiatrische instelling en zijn compaan Laarmans (een prachtige prestatie van de jonge Vlaamse acteur Koen de Bouw) wordt voor een geneeskundige commissie ondervraagd over het verleden van de patiënt Boorman. De titelscène toont de veiling van de inboedel van de firma Lauwereyssen. Boorman wou deze veiling aangrijpen om zijn geweten te zuiveren tegenover mevrouw Lauwereyssen (een schitterende Willeke van Ammelrooy). Haar smederij is immers failliet gegaan ten gevolge van de aankoop van 100.000 ex. van Boormans' nep Algemeen wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen. Bovendien was haar been inmiddels geamputeerd. Mevrouw Lauwereyssen had de teruggave van het afgeperste of ‘gelijmde’ geld steeds afgewezen. Als

[p. 298]

Boorman op de veiling 30.200 BEF biedt voor de waardeloze exemplaren van mevrouw Lauwereyssens Algemeen wereldtijdschrift, wordt hij voor gek verklaard en wegens weerspannigheid geïnterneerd. Laarmans getuigt voor de commissie en vertelt het hele verhaal. Auwera - De Hert leggen de klemtoon op de machtsstrijd tussen Boorman en mevrouw Lauwereyssen. In verband met haar weigering om het geld te aanvaarden, spreekt een commissielid over ‘le capitalisme à l' envers’... Maar Boorman komt vrij en zet zijn zaakjes voort. Voortaan lijmt hij vooral overheidsinstellingen. Laarmans wordt verkoper van kaas.

Een voice over-tekst die Elsschots stijl recht zou doen, hadden de scenarioschrijvers niet nodig. Robbe de Hert regisseerde zijn acteurs opnieuw magistraal, de locaties evoceren de jaren dertig schitterend, en hier en daar zijn er ludieke knipoogjes naar het publiek van vandaag. Auwera en De Hert wisten, met andere woorden, niet alleen Elsschots denkwereld in beelden te transformeren, maar ze transponeerden die bovendien via allerlei links naar vandaag. Of hoe het gedachtegoed van een schrijver als Elsschot actueel blijft.

Na visie van deze vier literatuur verfilmingen is er geen twijfel mogelijk. De Herts Lijmen/ Het Been beantwoordt het meest aan wat een auteur van een verfilming van zijn ‘wereld in woorden’ kan verwachten.

Kaas van Orlow Seunke houdt zich te letterlijk aan Elsschots tekst en blijft daardoor te toneelmatig. Frans Weisz heeft, ondanks de schitterende fotografie, Couperus' novelle te zeer en te weinig overtuigend gecommercialiseerd. En Luc Pien en scenarioschrijver Bob Goossens hebben van L.P. Boons werk hun eigen verhaal gemaakt.

Het verfilmen van literair werk is inderdaad een hachelijke onderneming. In de meeste gevallen blijft het beeld van de cineast een illustratie bij het woord van de schrijver. Desondanks zijn alle pogingen lovenswaardig.

Wim de Poorter

fernand auwera, Willem Elsschot, De Prom, Bibliofiel, 1999, 126 p.