Ons Erfdeel. Jaargang 43

Theater

Tien jaar Growing up in Public in drie publicaties

In januari van dit jaar vierde theaterfirma - zoals de groep zichzelf sinds 1995 aanduidt - Growing up in Public zijn tienjarig bestaan. Tijdens een feestelijke bijeenkomst in het eigen huis, Fort Blauwkapel te Utrecht, werd het jubileumboek De Illusie in Eigen Beheer. 10jaar Theaterfirma Growing up in Public gepresenteerd. Daarnaast kreeg het feest, met de uitgave van twee fraai uitgevoerde paperbacks, een niet alledaags literair gedenkteken. Het ene boek bevat zes toneelteksten uit het repertoire van de afgelopen tien jaar door Daphne de Bruin (Publieke Vrouwen), het andere eveneens zes teksten door Paul Feld (Zes Burgerlijke Drama's).

Het jubileumboek is alleen al waardevol om het eenvoudige gegeven dat de geschiedenis van de jongste generatie theatermakers in Nederland nauwelijks is geschreven. In het openings-artikel probeert Marijn van der Jagt van een zekere afstand het Growing up-theater in de kern te raken, en Petra de Kock doet daarna ongeveer hetzelfde in een wat langere bijdrage die de titel van het boek draagt: ‘Maar het is vooral de theatrale illusie in eigen beheer, die vol vuur wordt verdedigd. En uitbundig gevierd, met onstuitbare energie, woede, verbeeldingskracht, theatraliteit en humor.’

Productiemedewerkster Lieke Hoitink archiveert het groepsverleden in een overzichtelijke van-jaar-tot-jaar schets, beginnend bij de première van Paul Felds productie Growing up in Public (naar Lodewijk de Boers The Family) op 31 maart 1989, en eindigend op 31 maart 1999, toen de vier artistiek leiders (naast Daphne de Bruin en Paul Feld zijn dat Don Duyns en Jeroen Kriek) de definitieve versie van hun mission statement formuleerden, met als openingszin: ‘Growing up in Public produceert theater-voorstellingen, die vanuit vier verschillende, persoonlijke optieken de veranderingen beschrijven in de collectieve mythes, de mentaliteit en de identiteit van de moderne Hollander.’ Bijdragen van Don Duyns en Ashin Ellian voltooien de uitgave, die verder een keur aan foto's in zwart-wit bevat, de meeste van de hand van Reyn van Koolwijk.

Zolang het met de beschikbaarheid van Ne-

[p. 288]

derlandstalig toneelwerk nog altijd droevig gesteld is, zijn de twee tekstbundels niet minder welkom dan het jubileumboek. Er is anno 2000 in Nederland geen (reguliere) boekhandel te vinden die een behoorlijke afdeling toneelteksten bezit. Men kan het hinderlijk vinden dat een roman of een poëziebundel van - bijvoorbeeld - Gerrit Komrij tijdelijk niet in voorraad is, een zeer leesbare toneeltekst als zijn De stem van het water uit 1991 is waarschijnlijk zelfs nooit in voorraad geweest. Om maar te zwijgen over het verzameld toneelwerk van Nederlands grootste dramaschrijver, Herman Heijermans, dat al decennia lang slechts antiquarisch te verkrijgen is.

Uitstekend dus, dat er toneelteksten in druk verschijnen, en beter nog dat ze ook over een langere tijd verkrijgbaar blijven. Voor een deel zijn de teksten van zowel De Bruin als van Feld universeel genoeg om zich los te zingen van het gezelschap waar ze uit voortkomen. Het zijn niet uitsluitend teksten die slechts vigeren bij de gratie van een Growing up-concept en men kan zich best voorstellen dat bijvoorbeeld Hollandia (Jeroen Willems als Fausto Coppi in Feld's Fausto en Giulia...) of - maar daar is iets meer fantasie voor nodig - Het Nationale Toneel nieuw repertoire uit de bundels weet te putten (Anne-Wil Blankers als Wilhelmina, maar nu een héél andere, in De Bruin's Hofleveranciers...). Het is - helaas - niet waarschijnlijk dat zoiets gauw zal gebeuren, omdat het in Nederland nu eenmaal zelden voorkomt dat theatergroepen oorspronkelijk werk van collega-gezelschappen op het repertoire nemen. En als het al gebeurt, dan verdringt de herinnering aan de oervoorstelling vrijwel altijd de waardering voor de reprise, zoals onlangs de kritiek op de herneming van Karst Woudstra's Een zwarte Pool door Het Toneel Speelt nog eens aantoonde.

Daar komt bij, dat met name de teksten van Paul Feld (1958) ‘gericht zijn op de praktijk, geschreven met een enscenering in gedachten - in vrijwel alle gevallen in een regie van Feld zelf’, zoals Rob Klinkenberg in zijn inleiding op Zes Burgerlijke Drama's schrijft. Inderdaad, waarschijnlijk vormen Felds vroegste teksten - Vulkanen (1989) en De seance (1991) - voor een ‘nieuwe’ regisseur weerbarstig materiaal. Zijn latere stukken zijn toegankelijker, met het laatste, het hier en daar hilarische Zorg en de Droomcentrifuge (1999) als voorlopig eindpunt.

Hoewel ook in een tekst als Zorg de eenvoud

‘Hofleveranciers’ van Growing up in Public - Foto Reyn van Koolwijk.

bedrieglijk is: naast het verhaal van de plichtsgetrouwe postbode die zich beijvert voor een waardig afscheid van zijn stervende moeder, is het een moderne variant op de laat-middel-eeuwse danse macabre, waarin de personages - allegorische figuren in feite - in een neergaande reeks van maatschappelijk aanzien hun eigen ondergang tegemoet dansen. Feld - die literatuurwetenschap studeerde - kent de letterkundige genres en gestalten, en die kennis dringt op vele plaatsen in zijn drama door, zowel naar de inhoud (Malcolm Lowry, Franz Kafka) als naar de vorm (de queeste, de allegorie).

De teksten van Daphne de Bruin (1963) zijn bereikbaarder en luchtiger van toon, maar soms nogal tijdgebonden - waardoor hun houdbaarheidsdatum als ‘repertoirestuk’ mogelijk snel verstreken is. Het eerder genoemde Hofleveranciers (1996) bevat intrigerende en humoristische gesprekken over het aanstaande koningschap van Willem Alexander, gevoerd door zijn moeder, zijn grootmoeder (van moeders kant uiteraard) en zijn overgrootmoeder (idem). Het veronderstelde huwelijk met Emily is nog een hot item, en van bijvoorbeeld de omstreden toetreding van de kroonprins tot het bestuur van het IOC, noch van de al even omstreden vakantie van de koninklijke familie in het Oostenrijkse Lech (anno 2000) kan natuurlijk geen sprake zijn.

[p. 289]

Met de keuze voor de drie koninginnen en voor andere ‘publieke vrouwen’ in haar werk (Salomé, de maagd Maria, maar ook Betty Boop) doet De Bruin recht aan het mission statement van Growing up, dat nadrukkelijk de voorkeur aangeeft voor ‘typerende personages uit de moderne samenleving’ van wie ‘de meest persoonlijke angsten en verlangens ten tonele [worden] gevoerd’. Uiteindelijk ontstijgen die personages hun gebondenheid aan tijd en plaats in zoverre, dat ze in het werk van De Bruin ‘functioneren als dragers of juist als deconstructie-medewerkers van teksten en ideeën’, zoals Petra de Kock het in haar inleiding op Publieke Vrouwen formuleert.

De vier artistiek leiders van Growing up in Public, schrijvende regisseurs en regisserende schrijvers, willen midden in het moderne leven staan en met hun werk tot de kern ervan doordringen. In tegenstelling tot andere theatermakers van hun generatie - die werken op basis van bestaand tekstmateriaal of improvisaties - kiezen zij regelmatig voor de in eigen beheer geschreven literaire tekst als uitgangspunt. Die aanpak is in vele opzichten belangwekkend, niet in de laatste plaats omdat Growing up zich daarmee schaart in de beste traditie van de Nederlandse toneelschrijfkunst. De bundels van Feld en De Bruin zijn geen begraafplaatsen van ooit gespeelde voorstellingen, maar bevatten levend en leesbaar materiaal dat in literair en literair-historisch opzicht zijn waarde zeker blijft behouden. Waar het schrijven van toneel inderdaad als kunst wordt gepraktiseerd, kan men - zo tonen de Growing up-teksten aan - de fascinatie van het theater ook lezenderwijs ondergaan.

Jos Nijhof

marijn van der jagt, petra de kock e.a., De Illusie in Eigen Beheer. Tien jaar Theaterfirma Growing up in Public, Growing up in Public, Utrecht, 2000, 80 p.

daphne de bruin, Publieke Vrouwen. Toneel, Growing up in Public / Uitgeverij it&fb, Utrecht/Amsterdam, 1999, 221 p.

paul feld, Zes Burgerlijke Drama's. Toneel, Growing up in Public / Uitgeverij it&fb, Utrecht/Amsterdam, 1999, 270 p.