Ons Erfdeel. Jaargang 43

Van Woerden, Verwoerd en Tsafendas

In Een mond vol glas, de recente roman van Henk van Woerden, wordt een waanzinnig verklaarde sluipmoordenaar voor het voetlicht gebracht. Dimitrios Tsafendas, of Tsafendakis zoals hij in het boek meestal genoemd wordt, bracht op 6 september 1966 de toenmalige Eerste Minister van Zuid-Afrika, dr. Hendrik Verwoerd, met vier dolksteken om het leven. Het boek geniet grote belangstelling in Zuid-Afrika In maart 2000 is het bij uitgeverij Queillerie verschenen in een Afrikaanse vertaling van Antjie Krog.

Een mond vol glas is echter geen psycho-analytische studie. De auteur stelt dat Verwoerd minstens even waanzinnig was als zijn moordenaar (‘Wie was eigenlijk gekker geweest: Verwoerd of Tsafendas?’, p. 207), want hij was de architect van het rigide segregatiebeleid dat vooral in de jaren zestig in Zuid-Afrika werd toegepast en wereld wijd berucht is geworden als de ‘apartheid’. Het imago van Verwoerd zelf evolueerde van vermoorde Afrikanerheld tot een soort Nazi. Hij was de Lenin van Zuid-Afrika waarvoor eerst standbeelden werden opgericht en daarna weer neergehaald. In Johannesburg is er echter nog altijd een bekende boulevard naar hem genoemd en aan een plaatselijke universiteit bestaat nog steeds de ‘H.F. Verwoerdbibliotheek’.

In Zuid-Afrika kent iedereen de naam Tsafendas, maar tot voor de verschijning van Een mond vol glas was hij een schaduwfiguur, een gek waarover maar weinig geweten was. Van Woerden stelt op zeker ogenblik de vraag: ‘Waarom is Dimitrios Tsafendas door de zwarte Zuid-Afrikaanse bevolking nooit tot een held uitgeroepen?’ (p. 128). Het antwoord vinden we in een noot aan het eind van het boek, namelijk dat ‘de officiële (d.w.z. ANC-) lezing van de gebeurtenissen in 1966 is dat het de daad van een “obscure blanke parlementaire boodschapper (curs. door Van Woerden) betrof”’ (p. 219).

Dankzij deze geromanceerde biografie van Van Woerden, treedt Tsafendas uit de schaduw. Hij blijkt geen ‘echte blanke’ te zijn, maar iemand van gemengde afkomst, met een half-Swazi mulattin als moeder en een Griekse vader. De auteur vindt in zijn ‘bastaardschap’ een verklaring voor zijn gestoordheid, en een motief voor zijn daad. Elke kleurling, in de Zuid-Afrikaanse betekenis, wordt volgens Van Woerden door de blanken beschouwd als ‘het vleesgeworden bewijs van blanke verdorvenheid, een wandelend schaamteobject.’ Daarom ‘bracht (Tsafendas) de luidruchtige hoofdman van een blanke stam om het leven ... hij hakte zijn kop eraf.’ (p.206).

Dit argument is m.i. niet geldig, want Tsafendas werd in Zuid-Afrika als een blanke beschouwd, hij ging naar blanke scholen, werd overal als een blanke aan vaard en zo ook geclassificeerd. (De erfenis van ‘rassenclassificatie’ is in Zuid-Afrika helaas nog lang niet voorbij, de zwarte regering is er even door behept als in de dagen van Verwoerd. De ambtelijke praktijk die bij ieders identificatienummer het ras vermeldt, blijft behouden. Privé-ondernemingen moeten zelfs maandelijks de rassensamenstelling van

[p. 274]

hun personeel opgeven en zullen binnenkort zelfs verplicht worden om minstens 80% werknemers in dienst te hebben die als ‘zwart’ geclassificeerd staan.) De periode die hij in Zuid-Afrika doorbracht tot en met de sluipmoord, lijkt erg voorspoedig te zijn in vergelijking met de Kafkaiaanse problemen die hij had met immigratie-ambtenaren van de VS., Engeland, Portugal, Griekenland, Turkije en andere landen (waaronder ook Zuid-Afrika), waar hij op een bepaald ogenblik op de zwarte lijst stond. Hij verliet Zuid-Afrika vrijwillig, maar in verschillende lidstaten van de Europese Gemeenschap werd hij op een erg ongenaakbare manier behandeld. Hij werd herhaaldelijk gedeporteerd, aangehouden en gevangen gezet of hij kende een sukkelbestaan als verhongerende werkloze. In Zuid-Afrika werden hem daarentegen telkens vaste betrekkingen aangeboden in officiële of semi-officiële instanties zoals de S.A Spoorwegen, gemeentebesturen en uiteindelijk het Parlement zelf waar hij die fatale tijdelijke betrekking als bode aangeboden werd. Ook zijn dringend verlangen tijdens zijn twintigjarige zwerftocht door Amerika, Europa en het Midden-Oosten om naar Zuid-Afrika terug te keren, moet in dat licht bekeken worden.

De oorzaak van Tsafendas tragische stateloosheid lag bij zijn vader, die zijn geboorte nooit behoorlijk had laten registreren bij de Portugese koloniale overheid in Mozambique. Ook in zijn eigen familie wordt Tsafendas, als buitenechtelijke zoon, als een vreemde behandeld door zijn Griekse stiefmoeder en halfbroer en - zusters. Van Woerden probeert voortdurend ‘ras’ als het hoofdmotief in Tsafendas levensverhaal te zien, maar slaagt er desalniettemin toch in om de Kafkaiaanse strijd tegen de ambtenarij en het gevoel van uitsluiting door zijn eigen familie zo uit te beelden, dat die al- leen waarschijnlijk al genoeg zouden zijn om menig mens tot op de rand van de afgrond te brengen.

Een mond vol glas is ten dele ook een autobiografie, want de reizen van Van Woerden naar Zuid-Afrika voor zijn onderzoek naar Tsafendas, evenals zijn persoonlijke ervaringen die hiermee geen verband houden, worden in alternatieve hoofdstukken aangeboden. Ook de vorige romans van Van Woerden, Moenie kyk nie en Tikoes zijn eveneens ten dele autobiografisch van aard en daarom moeten deze drie teksten gezien worden als een reeks mémoires over zijn verblijf in Zuid-Afrika, als zoon van Nederlandse immigranten.

In plaats van de stereotype bezeten sluip-

[p. 275]

moordenaar zoals hij vroeger voorgesteld werd, komt Tsafendas hier naar voor als een fascinerende multiculturele randfiguur, een slachtoffer van omstandigheden en van de twintigste eeuw waarin de wet belangrijker is dan het lot van het individu. Het slot van het boek, waarbij Van Woerden een bezoek brengt aan de achtenzeventig jarige Tsafendas in de Sterkfontein-instelling nabij Krugersdorp, is een aangrijpend hoogtepunt. Het wordt dan ook duidelijk dat de moordenaar berouw heeft over zijn vroegere daad.

Het gevaar bestaat echter ook dat een boek over Tsafendas in een reality show kan ontaarden. Van Woerden gaat echter niet zover, maar zijn omgang met de gewone mensen aan de Kaap en vooral zijn bezoeken aan buurten waar kleurlingen wonen, ervaar ik toch als het optreden van een Westerse voyeur, die woont in een land met een jaarlijks BNP van $ 25.820 per inwoner en die zich komt vergapen aan de leefstijl van inwoners van een land met een inkomen van $ 3.400 per inwoner.

Hoe boeiend het levensverhaal van Tsafendas, het bezoek aan Sterkfontein, enz. ook is, toch wordt het boek ook gekenmerkt door een teleurstellend gebrek aan diepte en een teruggrijpen naar gemeenplaatsen over Zuid-Afrika die de Nederlandse lezer misschien niet zullen storen, maar een Zuid-Afrikaanse lezer toch soms irriteren. Soms vraagt men zich af of Van Woerden wel intellectueel opgewassen was tegen de taak die hij zichzelf heeft gesteld. De problematiek van de waanzin én van de Zuid-Afrikaanse politiek is afzonderlijk al compleks genoeg om de meest briljante intellectueel te laten struikelen, laat staan om die twee samen in een boek te behandelen. Ook de positie van Verwoerd in dit verhaal, of liever zijn afwezigheid, zorgt voor een paradox. Het lijkt erop dat de auteur onderdrukt wat Verwoerd met hem gemeen heeft: Hollandse immigratie-ouders en een gelijkklinkende naam (Verwoerd - Vanwoerden).

Het aantrekkelijke van een ‘Hollandse kijk’ op Verwoerd en Tsafendas zou juist daarin gelegen kunnen hebben dat men ons juist dat ‘Hollandse’ in Verwoerd zou hebben getoond. Wie weet ligt de behoefte aan orde van de inwoners van een kleine landje met een vrij homogene bevolking, aan de basis van de obsessionele ordening van Verwoerds apartheidssysteem? Een soort verlangen naar de heimat? Afgezien van een of twee zinnen waarin tot uiting komt dat enkele politieke collega's van Verwoerd zijn fanatisme onafrikaans en on-Zuid-Afrikaans vinden en waarin erop gewezen wordt dat hij als ‘Hollander’ een buitenstaander was, wordt hierover in de tekst verder niets gezegd.

Aan de andere kant is Van Woerden ook geen gewone Nederlander. Hij is getekend door Zuid-Afrika en hij positioneert zich, zoals we dat allemaal doen, binnen het etnische kastenstelsel dat hier geldt. Uit Een mond vol glas blijkt dat hij neerkijkt op Afrikaners en dat hij van op een afstand (en soms van dichtbij) meevoelt met de zwarten en de kleurlingen. Dat is trouwens typisch voor de meer gegoede Engelssprekende Zuid-Afrikaan, die behoort tot het topje van de sociale piramide, een plaats waarnaar de meeste Zuid-Afrikanen verlangen. (Uit de drie romans blijkt trouwens dat Van Woerden op een Engelse school gezeten heeft.)

Ook in zijn vorige twee werken, Moenie kyk nie en Tikoes, die je ‘gefictionaliseerde autobiografie’ zou kunnen noemen, staan de ervaringen van de auteur in Zuid-Afrika centraal. Moenie kyk nie, met de prettig klinkende dubbele negatie in de titel, moet in de Lage Landen zeker voor een schok van herkenning zorgen. Het is het verhaal van een Nederlandse familie die in de jaren vijftig naar Kaapstad emigreerde, gezien door de ogen van de jonge zoon die stilaan volwassen wordt. Tikoes gaat over een bezoek aan Zuid-Afrika in het gezelschap van de gelijknamige vrouw. Het lijkt erop dat Van Woerden in dit verhaal op een ironische manier meer afstand neemt van Zuid-Afrika en er de pasklare ideeën over ras, zoals die door het buitenland opgedrongen worden, achter zich wil laten. Zoals in Een mond vol glas zijn er ook in deze twee boeken aangrijpende scènes en getuigen ze ook van een grote en voor Europese burgers erg zeldzame, vertrouwdheid met Zuid-Afrika (Van Woerden praat ook heel goed Afrikaans, getuige zijn interview met Radio Sonder Grense). Daarom is het zo jammer dat zijn werk soms door een prekerige herhaling van wat R. Barthes ‘doxa’ noemde, verstoord wordt.

Dan Roodt

h. van woerden, Moenie kyk nie, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1994, 160 p.

h. van woerden, Tikoes, Balans, Amsterdam, 1996, 216 p.

h. van woerden, Een mond vol glas, Podium, Amsterdam, 1998, 223 p.

(Uit het Afrikaans vertaald door Dirk van Assche)