Ons Erfdeel. Jaargang 43

Kermis in de hel

Net als Het goddelijke monster, het eerste deel van zijn voorgenomen trilogie, laat Tom Lanoye deel twee, Zwarte tranen, beginnen met een voice over. Deze alomtegenwoordige stem op de achtergrond becommentarieert het reilen en zeilen van de familie Deschryver. Analoog met het eerste deel krijgt ook het vervolg erop, dat leeft bij de gratie van samenzweringen en duistere intriges, een opvallend transparante inleiding: ‘Katrien Deschryver ontsnapte uit haar cel.’ Na een jachtongeluk, waarbij haar echtgenoot om het leven kwam, werd ze beschuldigd van moord. De arrestatie zaait paniek in haar West-Vlaamse familieclan. Die is schatrijk geworden dankzij de tapijtindustrie en streeft via de politiek naar nog meer macht. De ambitie wordt gedwarsboomd door een wat paranoïde onderzoeksrechter, die het dodelijke ongeval beschouwt als een afrekening in een milieu van fraude en corruptie. Maar in weerwil van alle paranoïde theorieën berust de ontsnapping van Katrien op een stom toeval. ‘Het werd haar, zoals alles, zoals steeds, van buitenaf opgedrongen.’

Wat volgt is een verhaal als een rit in de achtbaan, swingend geschreven en kronkelend door een land waar het elke dag kermis lijkt. Kermis in de hel. Geen schandaal uit het voorbije decennium of het krijgt een plaats in de kroniek van de familie Deschryver. Die tracht voor het oog van de buitenwereld de rangen nog enigszins gesloten te houden, terwijl achter de schermen alles in staat van ontbinding verkeert.

Onvermoeibaar laat Lanoye zijn vehikel over de rails zoeven, door een wirwar van stemmen, die opstijgt uit het koor van een dozijn le-

[p. 270]

den van de clan. Meer dan vijfhonderd pagina's later komt het gevaarte tot stilstand op de Witte Mars, in een synthese waarin alle acteurs in de straten van Brussel worden verzameld. In de tussenliggende tijd heeft de verteller al die karakters een voor een in zijn vizier genomen, en hun uiteenlopende standpunten en verhalen op een Clausiaanse manier laten samenvloeien. Meestal gebeurde dat via interne monologen, die werden onderbroken door flashbacks.

In het typeren van die uiteenlopende figuren en hun milieus is Lanoye op zijn sterkst. Hilarisch, to the point en met een zichtbaar genoegen boetseert hij onder meer een megalomane tapijtgigant, twee dikke tantes in bloemetjesjurk, een uit onbuigzaam eerbesef opgetrokken kolonel in ruste, een homofiele fils-à-papa die ten onder gaat aan drugs, en diens Cubaanse alibibruid, die weigert zich in dit bizarre land te integreren. ‘Integratie was voor spicks and niggers. De echte. Nooit zou zij zich aanpassen. (...) Overigens: zij was getrouwd met een Deschryver. Hoe veel meer geïntegreerd in de Belgische samenleving kon een mens geraken?’ Ad rem en humoristisch: vooral dankzij die vinnige opeenvolging van portretten kan Lanoye op het microniveau de vaart in het verhaal houden. Het is niet voor niets ook het niveau waarop de schrijver het duidelijkst aansluit bij de stijl van de columns, die hij bijdroeg aan het weekblad Humo. Zo lijkt de vrijgevochten Hannah, die Katrien helpt bij haar ontsnapping, rechtstreeks overgeplant uit de stukken waarin Lanoye een verblijf in Zuid-Afrika beschreef.

Maar wanneer er wordt uitgezoomd naar een weidser perspectief, verliest de roman veel van zijn charme en spankracht. Het schema is duidelijk geconstrueerd in de vorm van een acht. Het begint bij de ontsnapping van Katrien, en duikt daarna terug in de tijd. Stamvader Leo Deschryver voelt de adem van de fiscus in zijn nek en gaat wanhopig op zoek naar zijn broer Herman. Die zwerft door het land

Tom Lanoye (°1958) - Foto David Samyn.

in een vierdehands Citroën, met een koffer die bulkt van het cash familiekapitaal. De ontsnapping van Hermans dochter Katrien lijkt de aandacht van de speurders even te kunnen afleiden.

Pas halverwege de roman worden de details van haar bevrijding onthuld. Daar begint het verhaal aan een tweede lus, die wordt gesloten voor de poorten van de gevangenis, wanneer Katrien op het punt staat zich weer over te geven aan het gerecht. Hoe grappig en knap alles vanaf de begane grand ook wordt beschreven, vanuit de lucht bekeken valt op, hoe schematisch de hele constructie blijft. Personages gaan gebukt onder een gebrek aan psychologische diepgang, en zijn in wezen niet veel meer dan wandelende allegorieën. De auteur past zijn trucs handig en met de nodige verve toe, maar ze zijn niet nieuw, laat staan verrassend. Hierdoor zorgen ze voor een nogal steriele, afstandelijke en te weinig doorleefde constructie.

Tegelijk zit Lanoye de actualiteit zo dicht op de huid, dat zijn roman uitmondt in een karikatuur van de bekende recente werkelijkheid. Hoe gechargeerd de opeenstapeling en vermenging van schandalen ook is, toch valt de meest ongeloofwaardige uitspraak net buiten de grenzen

[p. 271]

van de roman: ‘Elke gelijkenis met bestaande personen en gebeurtenissen berust geheel en al op toeval.’ Het mengsel van fictie en realiteit heeft in eerder verschenen recensies al veel stof doen opwaaien. Meer dan eens werd gespeculeerd over de bedoeling die Lanoye met zijn voorlopig onvoltooide trilogie zou hebben. Hier en daar laaide de hoop op dat na deel een, de pilootaflevering, en deel twee, waarin Lanoye zich meer ademruimte veroorloofde voor het ontplooien van zijn verhaal, deel drie voor een synthese zal zorgen waarin alle raadsels en vermeende complotten zullen worden opgehelderd. Voor een boek dat zo nadrukkelijk is gebaseerd op de principes van de soap, lijkt dit scenario twijfelachtig.

Lanoye heeft zich in interviews omstandig verdedigd tegen beschuldigingen van referentiële overdaad, met het argument dat dit procédé in de Amerikaanse literatuur sinds lang is ingeburgerd. Maar wanneer in Zwarte tranen een onderzoeksrechter op de vlucht slaat voor een meute persmuskieten, en wachtend op de lift zijn gezicht verbergt, draagt hij in mijn verbeelding opeens het mantelpakje dat de hoogste Belgische magistraat Eliane Liekendael droeg bij de opening van het Agusta-proces. Tegelijk overstemt het cynische commentaar van VRT-journalist Siegfried Bracke de beschrijving van Lanoye. En dit fragment is maar een van de talloze voorbeelden waarbij de fictie onder de journaalbeelden wordt vertrappeld.

Wie vindt dat literatuur in de eerste plaats een afspiegeling moet zijn van de extraliteraire werkelijkheid, kan een boek als Het goddelijke monster moeiteloos uitroepen tot de roman van het jaar. Wie verder kijkt dan die eendimensionale poëtica, zal Zwarte tranen alvast met meer reserve beoordelen.

‘Ik ben ervan overtuigd dat er kunst moet zijn die niet in de eerste plaats nuttig is voor de samenleving. Een goed boek moet in de eerste plaats een goed boek zijn,’ beweerde Lanoye terecht in een Humo-interview. Benieuwd hoe er over tien jaar over dit project zal worden geoordeeld. Zwarte tranen is in geen geval slecht, overtreft moeiteloos de middelmaat van de huidige Vlaamse romans en is bij tijden briljant geschreven. Maar slaagt er niet in van het geheel meer te maken dan de som der delen.

Gwennie Debergh

tom lanoye, Zwarte tranen, Prometheus, Amsterdam, 1999, 513 p.