Ons Erfdeel. Jaargang 43

Een passend eerbetoon aan een groot schrijverschap

Verzamelen is vooruitzien: zinnen op middelen om de hiaten in de collectie op te vullen. Als het werk van een schrijver wordt verzameld, is de blik echter naar het verleden gericht. Het bijeenbrengen van al het geschrevene in een of meer banden suggereert een samenhang, die uitnodigt tot het speuren naar ontwikkelingslijnen in het oeuvre.

Gerard Reve is nog niet aan het einde van zijn carrière als schrijver, maar menselijkerwijs zijn verrassende nieuwe ontwikkelingen niet meer te verwachten. Het was immers ter gelegenheid van zijn vijfenzeventigste verjaardag, op 14 december 1998, dat Uitgeverij L.J. Veen begon met het uitbrengen van zijn Verzameld werk. Retrospectie ligt dus meer voor de hand dan een blik in de toekomst.

De fraai verzorgde editie van Reves Verzameld werk zal bestaan uit zes delen, waarvan er op dit ogenblik (27 december 1999) drie zijn verschenen. De delen 4 en 5 zullen in 2000 uitkomen, waarna de uitgave in maart 2001 wordt voltooid.

De werken zijn afgedrukt in de volgorde van schrijven, die meestal overeenkomt met de volgorde van publicatie. In enkele gevallen doet zich een verschil voor. A Prison Song In Prose, in 1968 in een fraaie uitgave, verlucht met tekeningen van Thomas Koolhaas, in de handel gebracht, staat in het Verzameld werk tussen The Acrobat And Other Stories (1956) en Tien Vrolijke Verhalen (1961). Men kan erover twisten of dit een juiste keuze is, maar erg belangrijk is de kwestie niet. Meer twijfels heb ik bij Veertien Etsen Van Frans Lodewijk Pannekoek Voor Arbeiders Verklaard, geschreven in 1967 en hetzelfde jaar in boekvorm gepubliceerd. Waarom figureert deze tekst in het Verzameld werk als onderdeel van Vier Pleidooien, waarin hij in 1971 werd opgenomen? Uit Een Eigen Huis (1979) zijn in het Verzameld werk toch ook de gedichten weggelaten die eerder werden gebundeld in Het Zingend Hart (1973)? En nu ik toch aan het vitten ben: Was het wel zo'n goed idee The Acrobat And Other Stories in het Engels af te drukken, de taal die Reve in de jaren vijftig enige tijd verkoos boven het Nederlands, en niet te kiezen voor de geautoriseerde vertaling van Hanny Michaelis, die onder de titel Vier Wintervertellingen in 1963 verscheen? Beschouwingen over deze verhalen hebben steevast betrekking op de vertaling en vrijwel nooit op de oorspronkelijke Engelse versie.

De eerste vijf delen van het Verzameld werk bevatten ‘de belangrijkste afzonderlijk verschenen werken, aangevuld met in tijdschriften verschenen teksten die om diverse redenen een klassieke status verworven hebben’, zo valt te lezen in de ‘Verantwoording’. Tot de laatste categorie behoort bijvoorbeeld Brief Aan Mijn Bank, dat mede aanleiding was tot het proces wegens smadelijke godslastering, dat in 1966 en 1967 de gemoederen bezighield. In de ‘Verantwoording’ wordt van elk werk vermeld wanneer het voor de eerste maal verscheen en wat de meest recente uitgave is. Voor het Verzameld werk zijn deze twee drukken met elkaar vergeleken. Het zesde deel zal een keuze bevatten uit de verhalen, gedichten en essays die Reve verspreid publiceerde. Aan dit deel wordt een titelregister toegevoegd.

De editie van het Verzameld werk wordt verzorgd door Nop Maas, die eerder even onvermoeibaar als nauwgezet de annotatie voor zijn rekening nam van een groot aantal brievenbundels van Reve. Daarmee is deze uitgave in goede handen: de lezer kan rekenen op betrouwbare teksten, zonder dat hij nodeloos wordt lastig gevallen met editietechnische futiliteiten.

De brievenbundels, die Reve sinds de jaren zeventig in een niet aflatende stroom heeft laten verschijnen, zijn buiten het Verzameld werk gehouden. Zij zullen een plaats krijgen in een vervolgeditie, die in de ‘Verantwoording’ in het vooruitzicht wordt gesteld. Een gevolg van deze beslissing is dat Het Lieve Leven (1974), een verzameling brieven aan Frans Pannekoek, Ab Visser en het echtpaar Carmiggelt, niet in het Verzameld werk is opgenomen. Men kan dit billijken. Minder juist vind ik het besluit Ik Had

[p. 268]

Gerard Reve (°1923).

Hem Lief (1975) niet op te nemen. Her boek is oorspronkelijk gepresenteerd als een roman in brieven. Dat deze authentiek zijn, doet daarbij niet terzake. Hetzelfde geldt trouwens voor aanzienlijke gedeelten van Op Weg Naar Het Einde, dat integraal in het Verzameld werk is opgenomen.

De nu verschenen drie delen omvatten het werk van De Laatste Jaren Van Mijn Grootvader (1947) tot en met Moeder En Zoon (1980). Zij maken het mogelijk de ontwikkeling te overzien die Reve heeft doorgemaakt, thematisch, verteltechnisch en stilistisch. Zoals ik elders al eens heb uiteengezet, doemen in het vroege werk reeds de thema's op, die zich later in hun volle breedte zullen ontplooien en tenslotte object van rationele reflectie worden: het schrijven en de religie, beide fungerend als instrument om de angst te bezweren die een als ongerijmd en onbegrijpelijk ervaren werkelijkheid oproept, maar ook de met wreedheid gekruide lustbeleving, waar Reve in zijn werk het patent op heeft.

Frits van Egters, de hoofdfiguur van De Avonden, is geen schrijver, maar het is goed voorstelbaar dat hij het zal worden. Hij observeert zijn omgeving scherp, ook, en misschien wel juist, als deze hem weerzin inboezemt, en tracht zijn observaties nauwkeurig te verwoorden: ‘“Een wrat,” zei hij, heen en weer lopend, “is een vlezige, volkomen ongegronde uitgroeiing, die zich bij voorkeur op hals, wang of kin voordoet en een sterke ontsiering teweeg brengt. Goed, heel goed.”’ (Verzameld Werk, deel 1, p. 172). Het is niet zonder betekenis dat Frits juist een zinloos groeisel als een wrat door verbalisering onschadelijk probeert te maken. Het hele schrijverschap van Reve heeft als inzet de zinledigheid van de realiteit met behulp van de literatuur te bezweren. Dit thema komt tot volle ontplooiing in Op Weg Naar Het Einde (1963) en zal in Zelf Schrijver Worden (1986), te verschijnen in deel 4, object van beschouwing worden.

In de slotmonoloog van De Avonden, de schitterende apotheose van de roman, richt Frits van Egters zich tot God. Hij slaat daarbij de van alle nederigheid gespeende toon aan die sinds de jaren zestig kenmerkend zal zijn voor zijn omgang met het Opperwezen. God verdient eerbied, maar is in een aantal opzichten de gelijke van de mens. Net als de literatuur moet de religie in het Reviaanse universum zorgdragen voor een zinvolle ordening. Frits van Egters ziet zich geconfronteerd met een wereld die uiteenvalt in een verzameling bizarre brokstukken. Maar doordat zij gezien worden, zowel door God als door de hoofdfiguur, krijgen zij toch een zekere zin. ‘“Het is gezien, (...) het is niet onopgemerkt gebleven”’, zijn dan ook de laatste, uiterst geladen woorden die Frits van Egters in De Avonden uitspreekt.

Ook het thema religie ontvouwt zich volledig in de jaren zestig, het decennium waarin Reve toetreedt tot de katholieke kerk. Hij zet zijn godsbeeld op een magnifieke en zeer humoristische wijze uiteen in zijn ‘Pleitrede’, waarmee hij zichzelf verdedigt in het eerder vermelde proces. Korte tijd later zal God de Vader in Reves religieuze wereld zijn plaats moeten afstaan aan Maria, die wordt voorgesteld als een nuchtere, onbaatzuchtig liefhebbende moederfiguur. Het boek waarin Reve zijn godsdienstige ontwikkelingsgang beschrijft, is dan ook getiteld Moeder En Zoon (1980).

Reeds Elmer, de hoofdfiguur van Werther Nieland (1949), tracht het vriendje tot wie hij zich aangetrokken voelt, pijn te doen. Het zal een constante worden in Reves werk: de drang begeerde jongens te ‘straffen’, vrijwel altijd voor uit de lucht gegrepen wandaden, of om hen te martelen bij wijze van offerande voor een jongen die met een bijkans religieuze intensiteit wordt vereerd. A Prison Song In Prose vormt in dit opzicht een goed voorbeeld, maar het latere

[p. 269]

werk bevat er vele. In Oud En Eenzaam (1978) wordt de verbondenheid van lust en foltering, bijna steeds in de fantasie bedreven, herleid tot de kennismaking, op jeugdige leeftijd, met wat de ‘communistische pornografie’ wordt genoemd: de gedetailleerde beschrijving van de martelingen waaraan jonge proletariërs door hun kapitalistische beulen worden onderworpen.

De thematische ontwikkeling die Reves werk vertoont, gaat gepaard met het inruilen van traditionele vertelvormen voor lossere structuren. Tien Vrolijke Verhalen kan gelden als een overgangsboek: het bevat conventionele verhalen, merendeels routineus maakwerk, maar ook prozastukken als ‘Haringgraten’ en ‘Lof der Scheepvaart’, die preluderen op Op Weg Naar Het Einde en Nader Tot U (1966). Reve put nu niet alleen uit zijn eigen leven, zoals hij al deed vanaf De Laatste Jaren Van Mijn Grootvader, maar verhult dit ook niet meer. Hij kiest daarbij voor een briefachtige vorm, die hem een optimale vrijheid biedt: bespiegelingen kan hij afwisselen met een feitelijk relaas en herinneringen met een felle tirade. Hij zal deze vorm niet trouw blijven, want in De Taal Der Liefde (1972) helt hij al weer over naar een traditioneler manier van vertellen. Maar door zich te bedienen van de kadervertelling, verzekert hij zich van de nodige armslag.

Van meet af aan is Reve een meesterlijk stilist geweest, die niet in staat lijkt te zijn slecht te schrijven. Zijn stijl verandert overigens wel in de jaren zestig. Hij gaat langere zinnen schrijven, die soms uitmonden in een exclamatie, en hanteert met verve het stijlmiddel van de registerwisseling. Archaïsche woorden, bijbelse wendingen en platvloerse taal gebruikt hij vaak binnen het bestek van enkele zinnen. In toenemende mate exploiteert hij het cliché in zijn literaire werk, zoals Een Circusjongen (1975) laat zien. Maar ook neigt hij ertoe beproefde stilistische hoogstandjes behaagziek te herhalen.

Het Verzameld Werk van Gerard Reve is een passend eerbetoon aan een groot schrijverschap. Men kan zich afvragen wat zijn beste werk is, want ook daartoe nodigt het verschijnen van deze editie uit. Mijn persoonlijke voorkeur gaat uit naar de novelle Werther Nieland, die ik beschouw als de mooiste verhalende tekst in de Nederlandstalige literatuur van na de Tweede Wereldoorlog. In dit verhaal wordt met een superieure soberheid en een humor die nauwelijks van verdriet valt te onderscheiden, de vergeefsheid van alle menselijke streven verbeeld. Werther Nieland maakt voelbaar wat literatuur vermag, niet primair voor Reves personages, maar vooral voor de lezer. Als elk groot kunstwerk stemt het verhaal ondanks de treurige inhoud blij en dankbaar, omdat het essentialia van zijn leven op een voorbeeldige wijze tot uitdrukking brengt.

G.F.H. Raat

gerard reve, Verzameld werk, deel 1, Uitgeverij L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen 1998, 870 p.

gerard reve, Verzameld werk, deel 2, Uitgeverij L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen 1999, 765 p.

gerard reve, Verzameld werk, deel 3, Uitgeverij L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen 1999, 694 p.