Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 263]

Culturele kroniek

Literatuur

De man die het cursiefje was

Een cursiefje is een tekst die in cursieve letter is gedrukt. Het kan elke soort van tekst overkomen, maar de luchtigste het meest. Want een luchtige tekst is geen luchtige tekst meer als hij in een rechte, vette letter wordt gezet.

Simon Carmiggelt (1913-1987) heeft, meestal onder de schuilnaam Kronkel, in de loop van zo'n vijftig journalistenjaren, ongeveer 8.700 cursiefjes geschreven. Zelf sprak hij over ‘stukjes’, of liever: ‘stukkies’.

Of hij aldus een recordhouder is geworden, is nog niet uitgemaakt. Er zijn in ons taalgebied nog andere, zeer productieve beoefenaars van de Schuine Letteren geweest. Een van de belangrijkste was Carmiggelts tijdgenoot en vriend Mr. E. Elias, eens een populaire kroniekschrijver voor Elseviers Weekblad en het dagblad Het Vaderland.

Mr. Elias was, bij mijn weten, de eerste cursiefjesschrijver die een standbeeld kreeg. Hij staat in het deftige centrum van Den Haag, met op z'n voetstuk zijn uitspraak: ‘Ik wandel rond en glimlach’. Dat zou de leuze kunnen zijn van menig cursiefjesauteur. Edoch, Mr. Elias is allang vergeten. Een journalist schrijft in het zand en een luchtige pen schrijft zelfs in het water. Vaak valt zij er in.

De glimlach van Simon Carmiggelt was droeviger en sterker, hij heeft Mr. Elias en al zijn collega's overleefd. Carmiggelt heeft ook zijn eigen monumentje gekregen, vlakbij zijn woning in Amsterdam, in het Eerste Weteringplantsoen, waar nog geregeld bloemen worden neergelegd. Carmiggelts werk overleefde de jaren negentig en trekt nu mee het nieuwe millennium in, omdat hij de soortnaam ‘cursiefje’ een bijkomende betekenis heeft gegeven, waarvan hij niet zo gauw meer verlost zal worden.

Onder zijn altijd voortschrijvende pen en in zijn krulschrift heeft het cursiefje een hoofdletter gekregen en is het zowaar een literair genre geworden dat hem zelfs de P.C. Hooftprijs bezorgde. Het cursiefje is bij hem gegroeid tot een tekst die, in een zeer eigen woordgebruik, met

Simon Carmiggelt (1913-1987).

heel eigen metaforen, vertelt over ontmoetingen met mensen, bij voorkeur in bruine kroegen en op bankjes in het park, waar je glimlachend zwaarmoedig bij wordt.

Carmiggelt heeft dit genre zodanig gekleurd, dat het geen andere tint meer kon verdragen. Een cursiefje moèst er uitzien zoals de stukkies uit zijn schrijffabriekje. Talloze auteurs uit Noord en Zuid hebben dat bewezen. Slechts hier en daar een op- en navolger slaagde erin, zich een eigen kleurtje op het aangezicht te schminken. De meesten zagen eruit als fletse klonen van Carmiggelt. Wie ten tijde van ‘Kronkel’ een krantenstukje moest schrijven, kon niet meer in een kroeg binnengaan of in een herfstig stadpark wandelen, zonder zijn aangezicht à la Carmiggelt in rimpels te trekken en op het einde ‘ach ja’ te mompelen. Wie in een krantenstukje een sfeerbeeld van Poperinge ophing of een ontmoeting in Zoerle-Parwijs beschreef, kon niet verhinderen, dat deze nederige plaatsen ineens op Amsterdam gingen lijken.

Die tijd is nu vrijwel voorbij. Het cursiefje, zoals het door Opa werd geijkt, is opgevolgd door de column. Dat is een tekst die in principe

[p. 264]

niet langer is dan zijn voorganger. Uiterlijk onderscheidt hij zich vooral door zijn rechte en soms ook vette letter. Dat is het zekerste teken, dat hij ernstig genomen wil worden. Want een column is pretentieuzer dan zijn voorganger. Een column wil geen sfeerschepper zijn, zoals het cursiefje. Nee. Een columnist is een meningsvormer. (Tussen haakjes: spreek nooit van ‘kolomschrijver’ of ‘kolom’). De columnist gaat prat op zijn persoonlijke visie, op zijn nonconformistische, zeg maar dwarsliggende, mening. Vaak lijdt hij aan mening-itis. Hij is een postmodernist voor wie àlles kan en nièts deugt.

In die zin was Carmiggelt geen columnist. Hij had wel zo zijn eigen idee, maar dat was gemiddeld sociaal-democratisch verdraagzaam, behalve als het ging om intolerantie en dictatuur. Dat heeft hem bij een aantal jonge columnisten uit de jaren zeventig en tachtig zelfs een ‘rechtse reputatie’ bezorgd. Columnisten waren toen per definitie links, dachten zij. In elk geval linkser dan de anderen.

Carmiggelt heeft ook dié dwarse reputatievormers overleefd. Kort na zijn dood verscheen er al een boek waarin een vriendin hun liefdesrelatie onthulde - en dat overkomt waarlijk alleen bekende en grote figuren. Nog geen tien jaar na zijn overlijden begon men aan de heruitgave van al zijn stukkies. Nu ligt er een lijvig levensverhaal in de boekwinkel, stevig ingebonden en voorzien van een rood leeslint, zodat het een geschikt kerstgeschenk zou zijn. Binnen de kortste keren werd het herdrukt.

Henk van Gelder, bekende kroniekschrijver van de Nederlandse cabaret- en kleinkunstscène, onder meer voor NRC-Handelsblad, heeft er een vlot en helder verhaal van gemaakt. Hij heeft Carmiggelt zelf nog gekend, hij kreeg toegang tot de schatkamer van verzamelaars die elke gedrukte letter van de auteur hebben opgespoord en hij interviewde een lange reeks van vrienden en bekenden. Het ziet er naar uit, dat alle feiten en feitjes uit Leven en Loopbaan nu bijeen zijn gebracht, compleet met de belangrijkste namen van kroegen en vakantiehuizen. Daarmee wil nièt gezegd zijn, dat het boek ergens vervalt in de sfeer van een schandaalkroniek. Het blijft een eerzaam journalistiek familieverhaal, zelfs als het gaat om ‘romances’. Het zou wèl wat meer literaire analyse en journalistieke context kunnen verdragen. (Maar wie Het Parool, de krant van Kronkel, beter wil leren kennen, kan terecht in een paar recente kanjers van persgeschiedenis, zie OE, 1997, nr. 4, pp. 623-625).

Henk van Gelder houdt van Carmiggelt. Hij blijft er wel nuchter bij, heft nergens een alcoholische jubelzang aan. Nergens ook exploiteert hij de mogelijkheden tot smeuiige verhalen. Hij tekent de groei van een selfmade-man die heel jong in het vak terechtkomt, nooit de Hele Grote Journalistiek beoefent en daar ook geen ambitie voor heeft, maar bijdraagt tot het ontstaan en de vorm van wat je een kwaliteits-volksblad kunt noemen, waarin hij zelf een bescheiden kolommetje doet groeien tot een ongeëvenaarde steunpilaar met literaire waarde. In dat vak geeft hij zich ten volle, tegelijk een deel van zijn persoonlijkheid verbergend: ‘Wat hij opschreef, was de gesublimeerde - en zorgvuldig in bedwang gehouden - Simon Carmiggelt. Haagse reserves vermengden zich met het ogenschijnlijke hart op de tong van de archetypische Amsterdammer. Haagse chic en volks Amsterdam gingen samen. En de man die deze beide kanten in zich had, groeide uit tot iemand die voor Nederlanders uit alle bevolkingslagen herkenbaar was: voor de één weliswaar meer de fijnschrijver met zijn in weemoed gedompelde ironie, en voor de ander veeleer de man met het chagrijnige rimpelhoofd die zulke grappige verhaaltjes vertelde, maar voor iedereen een persoonlijkheid die net zo wars van dikdoenerij was als alle andere gewone mensen. In werkelijkheid was hij niet gewoon, in werkelijkheid hield hij afstand, maar geen mens die daar iets van merkte. Met alsmaar toenemend raffinement poseerde hij als publiek bezit, als de man die Simon Carmiggelt speelde’.

Een alinea om een romancier te doen dromen van ‘une vie romancée’.

Gaston Durnez

henk van gelder, Carmiggelt. Het levensverhaal, Uitg. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1999, 379 p.