Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 227]

De publieke omroep in het tijdperk van de convergentie

Bert de Graeve

werd geboren in Avelgem in 1955. Studeerde rechten aan de R.U. Gent. Werkte tot in 1996 voor het telecombedrijf Alcatel. Nu is hij gedelegeerd bestuurder van de Vlaamse Radioen Televisieomroep (VRT). Hij is ook voorzitter van Forto 2000, het samenwerkingsverband tussen NOS, RTBF en VRT, voor het Europees kampioenschap voetbal in 2000. Adres: VRT, Auguste Reyerslaan 52,
B-1043 Brussel

Ondanks een sterke internationalisering van de media groeit bij de bevolking blijkbaar de behoefte om zich terug te vinden in haar eigen lokale cultuur. De Vlaamse omroepen hebben hun huidige succes (samen ongeveer zeventig procent marktaandeel bij televisie) in grote mate te danken aan hun onmiskenbaar Vlaams karakter. Dat het voortbestaan van de publieke omroep in de toekomst een garantie biedt voor deze culturele eigenheid lijdt voor mij geen twijfel. Van commerciële omroepen kan men dergelijke waarborg niet verlangen.

Men mag daarbij echter niet blind zijn voor de omgeving waarin die publieke omroep moet functioneren. Zo moet hij dagelijks operationeel werken binnen een niet te vermijden economische realiteit. De publieke omroep moet bovendien het hoofd boven water zien te houden in een Europa dat boven en voor alles een economische unie nastreeft die op wereldvlak een rol van belang kan spelen. Europa duldt daarbij amper dat de lidstaten zich bij de invulling van de Europese eenmaking op cultureel gebied wel eens door iets anders laten leiden dan het economisch rendement, zoals dat in de vrije markt wordt gedefinieerd. De ervaring met het tot stand komen, goedkeuren en achteraf interpreteren van het protocol van Amsterdam spreekt in dit verband boekdelen.

Wie het over Europa en de publieke omroep heeft, kan niet om de ‘nieuwe’ terminologie heen die heden ten dage opgeld maakt. Zo is er het sleutelwoord convergentie. Convergentie staat voor het verregaand naar elkaar toegroeien van diverse technologieën. Daarbij rijst de vraag of die convergentie van technologieën ook moet leiden tot een convergentie van beleidsdoelstellingen en wetgevingen van de betrokken sectoren.

Regelgeving

De meest relevante wetgevingen inzake convergentie zijn die i.v.m. de media,

[p. 228]

de telecommunicatie en de vrije mededinging. De mediawetgeving regelt het ter beschikking stellen van op inhoud gerichte diensten - in het Engels ‘content’ - aan een breed publiek of individuele leden daarvan.

De telecommunicatiewetgeving heeft in essentie te maken met het transport van signalen. Daar gaat het om het ter beschikking stellen van netwerken en transmissiediensten. Het belangrijke onderscheid tussen het voorzien in transmissienetwerken en het voorzien in de inhoud die over die netwerken wordt verstuurd, werd ook erkend door de Wereld Handelsorganisatie.

De wetgeving op de vrije mededinging ten slotte houdt verband met de werking van markten en het gewenste gedrag bij handelingen op deze markten.

Aan de basis van deze drie wetgevingen liggen uiteenlopende algemene beleidsdoelstellingen. Met de mediawetgeving wordt totnogtoe vooral gepoogd de vrijheid van meningsuiting te garanderen en aan bod te laten komen in een goed werkend geheel. In Europa gebeurt dit door te voorzien in onafhankelijke media, in pluralisme en in het verstrekken van informatie, duiding, cultuur en educatie. De publieke omroepen zijn tot vandaag een van de belangrijkste middelen om die doelstellingen veilig te stellen voor een breed publiek.

De regelgeving inzake telecommunicatie beoogt de beschikbaarheid van communicatie-infrastructuur. Dit behelst o.m. de toegang tot netwerken, de mogelijkheid om daartussen onderlinge verbindingen te maken, het beheren van de frequentiespectra en het verzekeren van een (minimum van) universele dienstverlening.

De wetgeving op de mededinging streeft naar een faire competitie en wil bijdragen tot economische efficiëntie.

Voor de publieke omroep in Vlaanderen, met radio, televisie en een eigen distributienetwerk, zijn de drie wetgevingen van toepassing.

Beleidsdoelstellingen

De inhoudelijke invulling van de hierboven aangehaalde algemene beleidsdoelstellingen is essentieel. Die doelstellingen moeten immers expliciet inhouden dat de huidige technologische convergentie op transmissiegebied in geen geval tot gevolg mag hebben dat ‘media via een nieuwe technologie’ alleen bij de telecommunicatie- en de mededingingswetgeving worden ondergebracht. Het is met andere woorden uiterst belangrijk dat ook de mediawetgeving van toepassing blijft op deze nieuwe mediavormen.

Het is, nu nog meer dan vroeger, van cruciaal belang dat wordt bepaald waar de informatiesnelweg naar toe leidt of gedeeltelijk moet leiden en wie daarvoor eventueel verantwoordelijk is. Deze beleidsdoelstellingen voor de media behoren tot de nationale (in België gewestelijke) bevoegdheden. Dit

[p. 229]

werd in een protocol bij het Verdrag van Amsterdam nogmaals uitdrukkelijk bevestigd.

Naarmate convergentie, in combinatie met deregulering, leidt tot een vergroot aanbod van dezelfde inhoud, worden die doelstellingen nog belangrijker. Immers, in een commerciële omgeving wordt de inhoud steevast bepaald door de economische rentabiliteit ervan. In de praktijk betekent dit dat vooral wordt geïnvesteerd in risicoloze vaste waarden: formats die de vuurproef al hebben doorstaan, vedetten die het hebben gemaakt, roze pagina's en andere gewaarborgde publiekstrekkers. Tegelijk wordt gemikt op een zo laag mogelijke kostprijs en op een zo groot mogelijk, en dus voor adverteerders interessant, publiek. Ook in Vlaanderen is dit bij de commerciële zenders merkbaar. Het bijna tot in het oneindige uitbreiden van de aanbodmogelijkheden zal er dan ook vooral toe leiden dat meer van hetzelfde wordt aangeboden om de rentabiliteit te verhogen.

Voor Europa in het algemeen en de kleinere culturele gemeenschappen in Europa in het bijzonder is het evenwel belangrijk dat ook eigen - creatieve, innovatieve en kwaliteitsvolle - producties worden gemaakt. In die context beogen programma's niet dragers te zijn voor de verkoop van producten. Het spreekt voor zich dat dergelijke producties meestal duurder zullen zijn, maar alleen op die manier is er een garantie om ook op inhoudelijk gebied - niet alleen op dat van het aantal kanalen - meer verscheidenheid te bieden. Met een gegarandeerd gediversifieerd aanbod kan ook de democratische plicht worden vervuld om zoveel mogelijk burgers te bereiken. Zowel ouderen als jongeren, zowel hoog- als laaggeschoolden, enz. Die programma's dragen dan ook bij tot sociale cohesie en tot verspreiding van eigen culturele waarden bij brede lagen van de bevolking.

Voor die diversiteit via eigen en vreemde culturele benaderingen staat opnieuw alleen de publieke omroep garant, vooral door een doelgericht aanbod van eigen en lokale producties, aangevuld door een selectief en gediversifieerd aanbod van aangekochte producties. Ook deze stelling wordt in Vlaanderen meer en meer realiteit.

Ik wil er in dit verband op wijzen dat de Europese Commissie in haar ‘Groenboek Convergentie’ alleen oog had voor de belangen van de consument en het bedrijfsleven. De belangen van de klant - een veel ruimere groep - komen niet of nauwelijks aan bod en die van de burger al helemaal niet. De prioriteiten van de Commissie lagen en liggen duidelijk bij een technologischeconomische aanpak. Voor pluralistische, democratische of culturele beleidslijnen heeft een dergelijke aanpak minder oog.

Het belang van duidelijke definities neemt op de diverse gebieden toe naarmate de technologische convergentie groeit. Voor een goed functionerende democratie is een absolute bescherming van wat waardevolle inhoud is - de

[p. 230]

‘content’ m.a.w. en bij uitbreiding de media - zonder meer essentieel. Dat aanbod van waardevolle inhoud moet gegarandeerd worden en vrij beschikbaar zijn. Het adjectief ‘waardevol’ mag bovendien in geen geval eng worden gedefinieerd. Informatie, educatie en ontspanning aangeboden krijgen in de eigen taal, of specifieke cultuurbenadering, is even waardevol voor de scholier en de fabrieksarbeider als voor de hoogleraar en de bedrijfsleider. Het kan of mag met andere woorden geen eng-elitaire benadering worden.

Wat het technologisch medium ook moge zijn, de burgers hebben recht op de mogelijkheid tot vrije toegang tot de media. Het is de publieke omroep die hun vandaag die mogelijkheid waarborgt. In de toekomst zal dat des te meer nodig zijn.

Indien de culturele diversiteit van Europa als een activum wordt beschouwd, zal de invloed van de technologische convergentie op het onderwijs en op de educatie in het algemeen, altijd beperkter zijn dan in een uniforme culturele omgeving.

De grote verscheidenheid van talen zal beperkend werken en zal vaak de grote talen bevoordelen om de inhoudelijke convergentie tot stand te brengen. Er zullen dan ook bijzondere inspanningen nodig zijn om de culturele eigenheid enerzijds te beschermen, maar anderzijds ook via ‘grote’ talen of andere dragers te verspreiden.

Pogingen om de communicatie tussen mensen te bevorderen zijn - vanzelfsprekend - altijd lovenswaardig, maar dan moeten, afgezien van economische overwegingen, ook kwalitatieve normen gehanteerd worden. In de eerste plaats het erkennen van de waarde van culturele diversiteit. En als dat een zekere economische inefficiëntie met zich meebrengt, dan moeten we die prijs maar betalen. Hij zal ruimschoots gecompenseerd worden door de geestelijke rijkdom die we bewaren en ontwikkelen.

Een en ander brengt mee dat functies die door de nationale overheid in de Europese context als van algemeen belang werden gedefinieerd, in geen geval mogen worden ingeperkt of uitgesloten in naam van de technologische convergentie. Bij een introductie van voorwaardelijke (lees: extra te betalen) systemen van toegang tot de audiovisuele media, een vrije verkoop van frequenties of een onvoldoende of overbescherming van intellectuele eigendom is dat risico allicht niet denkbeeldig.

De bezorgdheid voor de klant moet ook voor ogen staan bij de overschakeling van de analoge naar de digitale technologie. Er mag daarbij niet alleen rekening worden gehouden met de belangen van het bedrijfsleven of de consument. De burgers hebben allemaal recht op toegang tot ‘inhoud’ of andere universele dienstverlening binnen hun eigen culturele omgeving.

Bij de toewijzing van frequenties moet, ook bij convergentie, voldoende rekening worden gehouden met de prioriteiten die de nationale overheden op

[p. 231]

kwalitatief gebied vooropstellen voor de media en meer in het bijzonder voor de publieke omroep van wie men hiervoor waarborgen kan en moet eisen.

Ook op het punt van de sociaal-economische effecten zijn het nog steeds de publieke omroepen die echt investeren in de Europese audiovisuele sector. Zij zorgen niet alleen voor werkgelegenheid, maar creëren ook inhoud en bieden aldus toegevoegde waarde aan de burger. Dat gaat een stuk verder dan verbruiksgoederen aanbieden voor de consument of een efficiënt communicatiekanaal voor de adverteerder. Zijn de Europese regelgevers werkelijk bezorgd om de Europese eigenheid en om de werkgelegenheid in de Europese mediasector? Als dat zo is, dan moeten die echte investeerders gestimuleerd worden. Hun bijzondere doelstellingen moeten hun ongehinderd toegang verlenen tot de informatiesnelweg en diens specifieke toepassingen voor een breed publiek. Dat brede publiek mag evenmin gehinderd worden door technologische of commerciële drempels om toegang te hebben tot brede en algemene en/ of verdiepende en cultureel specifieke informatie, ontspanning, etc.

Dit heeft ook consequenties voor de financiering van nieuwe technologische toepassingen, die door de respectievelijke overheden als behorend tot de opdracht van de publieke omroep worden gedefinieerd. Die toepassingen moeten geheel of gedeeltelijk gefinancierd kunnen worden via de overheden die ze als een opdracht van algemeen belang beschouwen. Als die financiering volledig transparant is, kan ze in geen geval worden bestempeld als in strijd met de vrije mededinging. Transparantie van de financiering is een noodzaak, maar de normen dienaangaande moeten voor iedereen wel dezelfde zijn. In de concurrentiële omgeving waarin zij moeten functioneren, mogen de publieke omroepen voor die transparantie niet strenger worden bejegend dan hun commerciële concurrenten. Immers, welk nieuw commercieel product wordt van meet af aan gefinancierd door de opbrengsten die het nog moet opleveren? Meestal zijn het reeds bestaande activiteiten die het mogelijk maken nieuwe producten of diensten te ontwikkelen.

Sommige commerciële producten worden trouwens ook niet alleen op basis van hun financieel rendement beoordeeld. Het is best mogelijk dat hun aandeelhouders zich laten overtuigen door de bijdrage die ze uiteindelijk in een breder kader aan de onderneming leveren, zoals bijvoorbeeld een belangrijke machtspositie (economisch of politiek).

Aanwezig en toegankelijk

Indien we ons er als publieke omroep toe laten verleiden ons terug te trekken in een ivoren toren van beoefenaars van cultuur met grote C op het inhoudelijke vlak, met bovendien miskenning van de economische en technologische veranderingen, vechten we een verloren strijd. Het is onze democratische plicht te pleiten voor de garantie dat we ook in de toekomst onze

[p. 232]

culturele eigenheid kunnen ontwikkelen en vrij en onvoorwaardelijk verspreiden.

De regelgeving zal bij het respecteren van de waardevolle diversiteit van de Europese culturen niet in dezelfde mate kunnen convergeren als de technologie. De onderliggende beleidsopties zijn immers te verschillend. Het lijdt niettemin geen twijfel dat we ernaar moeten streven om de diverse wetgevingen tijdig aan te passen aan de technologische veranderingen. De toegang tot de informatiesnelwegen is daarbij prioritair. Tevens moeten een aantal principes van de mediawetgeving in de nieuwe media en de interactieve multimediadiensten geïntroduceerd worden: scheiding van inhoud en reclame, recht van antwoord, bescherming van de minderjarigen, bescherming van de privacy, enz. Dergelijke veranderingen zullen geleidelijk, maar vooral consistent moeten gebeuren en in nauw overleg tussen de diverse sectoren.

In dit verband moet nogmaals worden beklemtoond dat de beleidskeuzes van de nationale overheid inzake de media, gericht op de bescherming van de algemene (dus ook culturele) belangen van de burger, altijd voorrang moeten hebben op specifieke belangen van de consument en de eengemaakte markt. Zolang het in hoofdzaak de publieke omroep is die borg staat voor het in praktijk brengen van die beleidskeuzes, moet die publieke omroep op elk technologisch medium aanwezig kunnen zijn en moet dat medium vrij toegankelijk zijn voor alle burgers. Bovendien moet de bevoegde overheid kunnen voorzien in een adequate financiering voor het uitvoeren van die belangrijke en ruim gedefinieerde opdracht. Indien nodig of wenselijk moet die financiering gemengd zijn. Binnen deze Europese context moeten de kleinere culturen vooral politiek kunnen samenwerken om hun legitieme rechten te beschermen in een wereld van snelle economische en technologische globalisering.