Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 137]

Taal- en cultuurpolitiek

Het buitenland en wij

In oktober 1903 schreef Edward Bok, redacteur van Ladies' Home Journal, een van de populairste maandbladen in de Verenigde Staten, dat Nederland - en niet Engeland - ‘the Mother of America’ was. Aan het einde van de negentiende eeuw verliep de industrialisatie van Amerika in hoog tempo. Nederland daarentegen hinkte op dat vlak een heel stuk achter, zelfs in vergelijking met andere landen in West-Europa. Voor vele Amerikanen was ‘good ole Holland’ het tijdloze idyllische land van windmolens, klompen, Delfts Blauw en de Meesters van de Gouden Eeuw. Intussen zetten ook massa's emigranten uit Oost-Europa voet aan wal in de VS en begon men zich vragen te stellen over de Amerikaanse nationale identiteit. De Amerikaanse revolutie was nog maar een eeuw achter de rug en er was heel wat weerstand tegen een al te Anglofiele visie op de oorsprong van de Amerikaanse geschiedenis en cultuur. Daarom vonden velen dat de wortels van de Amerikaanse maatschappij in de Nederlandse geschiedenis en cultuur moesten worden gezocht: er waren uitstekende economische en politieke banden met Nederland, er was nooit oorlog geweest tussen beide naties en de internationale rol van de Republiek tijdens de zeventiende eeuw kon als voorbeeld dienen voor het nog jonge maar ambitieuze Amerika.

Deze ‘Dutch sensibility’ is het onderwerp van Annette Stott's Holland Mania: The Unknown Dutch Period in American Art and Culture (in het Nederlands verschenen onder de titel Hollandgekte). Zij heeft het over diverse aspecten en verschijningsvormen van de Hollandgekte die tussen pakweg 1880 en 1920 in de Verenigde Staten woedde. In die periode ontstond een klasse Amerikanen die het zich kon veroorloven Europese kunst aan te schaffen. Zo ontstonden de grote particuliere collecties, waarin de werken van meesters als Rembrandt en Vermeer zeer in trek waren. Hun kunst was voor de Amerikaanse nouveaux riches een ‘democratische’ kunst: schilderijen voor en door het volk, met afbeeldingen van het alledaagse leven. Omdat deze werken uit de Gouden Eeuw jammer genoeg niet voor zeer democratische prijzen van de hand gingen, en omdat de gegoede maar financieel iets minder vermogende burger ook graag een olijke drinker van Hals of een familie van Steen aan de muur Wilde, ontstond al gauw een grote vraag naar kopieën. Er schoot een heuse reproductie-industrie uit de grond, waarbij ook een schare Amerikaanse schilders, tekenaars en illustratoren te hulp snelde. Een aanzienlijk deel van deze kunstenaars trok ook zelf naar Nederland, om in situ de grote voorbeelden en hun biotoop te gaan bestuderen. De bekendste onder hen zijn John Singer Sargent en James Abbot McNeil Whistler. Er werden zelfs speciale zomercursussen in Nederland ingericht voor Neerlandofiele Amerikaanse schilders.

Gestimuleerd door de retoriek van Amerikaanse historici die Nederland tot bakermat van de VS uitriepen en door de afbeeldingen van Nederlandse kunst nam het Amerikaanse toerisme naar Nederland met grote sprongen toe. Geholpen door een keur van reisgidsen, met lyrische titels als The Spell of Holland en Through the Gates of the Netherlands, zochten en vonden de Amerikaanse reizigers de schilderachtige locaties die ze voor ogen hadden. Een reis naar Nederland kon zelfs heilzaam werken. Neurasthenie, ‘the American disease’, werd toegeschreven aan de druk van de moderne geïndustrialiseerde samenleving. Vroeger hadden Britse reizigers zich meermaals laatdunkend uitgelaten over het vervelende Nederlandse landschap, maar nu werden ‘Holland's horizontal lines’ als een tegengif voor het snelle Amerikaanse levensritme beschouwd.

Stott geeft nog tal van voorbeelden van Hollandgekte op andere terreinen: merknamen, architectuur enz. Daarnaast noemt ze ook enkele Nederlandse invloeden in de VS na 1920: de rechtlijnige geometrie, de heldere vormgeving en het gebruik van primaire kleuren van De Stijl, de aantrekkingskracht van het ‘alternatieve’ Amsterdam in de jaren '60 en '70, enz. Ook het succes van Simon Schama's The Embarrassment of Riches (1987) toont aan dat er nog een ruime Amerikaanse belangstel-

[p. 138]

ling is voor de Hollandse Gouden Eeuw. Verder zijn er nog een behoorlijk aantal Nederlands-Amerikaanse gemeenschappen die de herinnering aan hun erfgoed levendig houden door middel van festivals, zoals Tulip Time in Holland, Michigan (sinds 1929). En de academische wereld is nog steeds actief op het terrein van de studie van Nederlands-Amerikaanse relaties, met publicaties als Jan Willem Schulte Nordholt's The Dutch Republic and American Independence (1982) en Augustus J. Veenendaal's Slow Train to Paradise: How Dutch Investment Helped Build American Railroads (1996). Maar de echte Hollandgekte is duidelijk voorbij en de interesse beperkt zich tot geïsoleerde fenomenen. In zekere zin is de VS het moderne Nederland uit het oog verloren, zodat de beeldvorming ervan eigenlijk niet veel verschilt van die ten tijde van de Hollandgekte. Stott besluit dan ook dat ‘(_), the real presence of Netherlands influence in the United States today seems almost invisible and the lament that ended a number of travel books around 1910 - that Americans view the Netherlands through an out-of-date and childish lens - may still apply’. Een gevecht tegen windmolens dus.

annette stott, Holland Mania: The Unknown Dutch Period in American Art and Culture, The Overlook Press, New York, 1998, 320 p. ISBN 0-87951-906-1. In het Nederlands verschenen als Hollandgekte: de onbekende Nederlandse periode in de Amerikaanse kunst en cultuur, Anthos, Amsterdam, 1998, 320 p. ISBN 90-414-0340-X.

•

Van 23 tot en met 26 oktober 1997 organiseerden de afdeling Nederlands van de Masaryk Universiteit te Brno en de sectie Neerlandistiek van de Palacký Universiteit te Olomouc een gezamenlijk congres over het thema Vijftig jaar Neerlandistiek in Moravië in duizend jaar betrekkingen met de Lage Landen. In 1999 verscheen een tweetalige bundel (Nederlands-Tsjechisch) met de gepresenteerde lezingen als Sonderheft in de serie Brünner Beiträge zur Germanistik und Nordistik.

In Midden- en Oost-Europa kan de neerlandistiek al een tijdje op behoorlijk wat belangstelling rekenen. Naast het stijgende aantal studenten, werken ook het stimuleringsbeleid van de Nederlandse Taalunie voor deze regio én de individuele inspanningen van enthousiaste docenten - die zich een paar jaar geleden organiseerden in de Comenius vereniging - deze trend in de hand.

De bundel bevat naast een aantal meer algemene bijdragen over neerlandistiek, afrikanistiek en frisistiek een fors onderdeel over ‘Literaire contacten’. In een van de stukken wordt het beeld van de Tsjechische literatuur in Nederland onderzocht. Naast een portret van Hella S. Haasse vinden we er verder ook vertaalde fragmenten uit Mevr. Bentinck en Heren van de Thee.

In de sectie ‘Historische banden’ gaat het over de jezuïeten uit de Lage Landen die aan de wieg stonden van de Moravische universiteiten. En in een andere bijdrage stelt Hans Renner vast dat de Nederlanders weinig kennis bezitten over hun vaderlandse geschiedenis. Bij de Tsjechen ligt dat helemaal anders: een Tsjech op vakantie in Nederland zal niet snel nalaten een bezoek te brengen aan het graf van Comenius in Naarden, terwijl de gemiddelde Nederlander niet eens weet waar hij de laatste rustplaats van Erasmus zou moeten zoeken. In Nederland is er m.a.w. een lauwe relatie tot het eigen verleden. Renner wijt dit gedeeltelijk aan de ‘gelukkige geschiedenis’ van Nederland. Met uitzondering van enkele korte intermezzi werd de nationale onafhankelijkheid nooit bedreigd. En er zijn ook geen grote historische catastrofes: toen Stuyvesant Nieuw Amsterdam aan de Engelsen kwijtspeelde, ging de Gouden Eeuw gewoon verder. De Tsjechische Gouden Eeuw ligt echter veel verder in het verleden (in de 14de eeuw, onder het gezag van de Duitse keizer en Tsjechische koning Karel IV). Daarbij komt nog dat de Tsjechen meermaals van hun ‘natuurlijke’ leiders werden beroofd. Bijgevolg klampen zij zich veel meer vast aan de eigen cultuur en geschiedenis uit een permanente angst voor verlies van de eigen identiteit en nationale zelfstandigheid. Geschiedenis dient hier dus als collectieve psychotherapie ter heling van een onverwerkt verleden. Renner duidt zijdelings overigens wel twee stukken onverwerkt Nederlands verleden aan: de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog en het dekolonisatieproces in Nederlands-Indië.

50 jaar Neerlandistiek in Moravië / 50 let Nederlandistiky na Morave (red. Leopold R.G. Decloedt, Wilken W.K.H. Engelbrecht en Katerina Málková), Brünner Beiträge zur Germanistik und Nordistik, Band XIII, Sonderheft. Brno / Olomouc, 1999, 387 p. ISBN 80-210-2055-5.

•

Op 2 november 1999 werd de Vlaamse

[p. 139]

De Vlaamse Vertegenwoordiging in Den Haag.

Vertegenwoordiging in Den Haag feestelijk geopend door Minister-President Patrick Dewael. Na Wenen (1995) is dit de tweede Vertegenwoordiging met een drievoudige functie: een combinatie van diplomatieke missie, dienst voor buitenlandse handel en dienst voor toerisme. Op deze manier worden een aantal diensten van de deelstaat Vlaanderen in Nederland gegroepeerd. De uiteindelijke installatie van deze Vertegenwoordiging, met aan het hoofd Jos Aelvoet, is het resultaat van de inspanningen van de vorige Vlaamse regering onder Luc van den Brande. Dewael wees er in zijn toespraak op dat deze Vertegenwoordiging perfect aansluit bij het exclusieve verdragsrechtelijke kader dat Vlaanderen en Nederland in 1995 hebben opgezet. Hij stelde voor dat ‘in de toekomst maximaal van deze mogelijkheden gebruik gemaakt wordt om de vruchtbare Vlaams-Nederlandse dialoog op de verschillende terreinen ook in dit pand verder te laten bloeien’.

De Vlaamse Vertegenwoordiging, Koninginnegracht 86, NL-2514 AJ Den Haag tel. + 31 70 416 81 01 / fax + 31 70 416 81 03

•

Voor de reeks Europa Erlesen, volgens de uitgevers een serie boeken die bijdragen tot een nieuwe literaire cartografie van Europa voor de 21ste eeuw, bloemleesde Carel ter Haar, docent Nederlands te München, een reeks teksten over Amsterdam. Hij noemt het resultaat een verticale reis door de tijd, die een horizontale impressie biedt van de ‘breedte’ van het stadsleven. Naast in het Duits vertaalde fragmenten uit het werk van oude en nieuwe, levende en dode auteurs uit de Nederlandse literatuur als Vondel, Nescio, Multatuli, Theun de Vries, W.F. Hermans, Judith Herzberg, A.F.Th. van der Heijden en Arnon Grünberg, putte Ter Haar met auteurs als Hans Magnus Enzensberger en Paul Auster ook uit de wereldliteratuur voor zijn collectie. Hij laat Klaus Mann aan het woord en deze heeft het over de geur van Indische specerijen, statige herenhuizen, de bedaarde wijsheid van Spinoza, ‘Rembrandt-Licht’, ‘Wasserstrassen’, schaatsers, fietsers, uitstekende kranten, musea en Bols. Een lyrische impressie van een gastvrije stad - we schrijven de vroege jaren dertig - waar uit Duitsland verdreven auteurs met open armen worden ontvangen door het plaatselijke uitgeversheir. Mann moet zelfs vaststellen dat men in ‘diesem niederdeutschen, etwas kehligen Idiom’ elegant kan converseren en dat de Nederlandse literatuur verder reikt dan Van Eedens Kleine Johannes en Multatuli's Max Havelaar - de enige twee Nederlandse boeken die men in Duitsland vrij goed kende.

Ook buitenlandse auteurs uit het minder recente verleden komen aan bod. Heinrich Heine vertelt over een theatervoorstelling die hij in Amsterdam bijwoont. Het stuk is gebaseerd op de fabel van de Vliegende Hollander, ‘der ewige Jude des Ozeans’. Heines aandacht wordt echter al gauw afgeleid door een ‘wunderschöne Eva’ op het balkon, die hem niet de helft van een appel aanbiedt, maar wel de schillen op zijn hoofd laat vallen. Volgt een ode aan haar ‘weichen vollrosigen Mädchenlippen’, waarvan hij haar te kennen geeft dat het hem grote voldoening zou schenken ze te mogen kussen. Waarop ‘Eva’ spontaan antwoordt: ‘Bei Gott, Myn Heer, das ist ein guter Gedanken’. Alweer die Nederlandse gastvrijheid.

[p. 140]

Gastvrijheid staat ook centraal in het zeer vermakelijke fragment uit Christian Reuters Schelmuffskys Wahrhafftige Curiöse und sehr gefährliche Reisebeschreibung Zu Wasser und Lande (1696). De verteller zit op een schip - stuurloos want de schipper heeft het kompas in een Stockholmse kroeg domweg op tafel laten liggen -, komt terecht in een storm die veertien dagen duurt en is een van de twee overlevenden van de daaropvolgende schipbreuk. De twee klampen zich aan een plank vast, zwemmen honderd mijl en gaan vervolgens aan land. Na een stevige tocht van drie dagen zien ze de torens van Amsterdam en wandelen, nog steeds met hun plank in de hand, de tuin van de burgemeester in. De Amsterdamse burgervader, ‘ein wackerer, braver Mann’, ontfermt zich over de stakkerds. Als hij hen even onbewaakt achterlaat bij zijn kachel, slaan de hongerige Duitsers de hand aan zijn pot zuurkool: ze eten alles op, worden haast onmiddellijk ziek (want er was geen brood bij!) en bevuilen de kamer rijkelijk met braaksel. Maar de Nederlandse hartelijkheid kent geen grenzen: de burgemeester laat alle smurrie door zijn meid opruimen, stelt de twee voor aan al zijn vrienden, die op hun beurt de schipbreukelingen als vorsten ontvangen en hen zelfs op een voornaam huwelijksfeest uitnodigen.

Amsterdam (red. Carel ter Haar), Reeks ‘Europa erlesen’, Wieser Verlag, Klagenfurt / Celovec, 1999, 257 p. ISBN 3-85129-294-4.

Filip Matthijs