Ons Erfdeel. Jaargang 43

Music for the millions
Over Dubbelliefde van Adriaan van Dis

Normaal gesproken ben ik een tamelijk streng aanhanger van het standpunt dat de biografica alsook de eigenaardigheden van een schrijver er bij het lezen en beoordelen van diens werk niet toe behoren te doen en dus in een bespreking onvermeld dienen te blijven. Maar bij Adriaan van Dis, in het bijzonder bij het nieuwe boek van Van Dis, is het verleidelijk en in zekere zin ook onvermijdelijk dat standpunt voor één keer te verlaten.

Dat boek in kwestie, Dubbelliefde, moet het namelijk in hoge mate hebben van het contrast tussen het hier geschilderde portret van een naamloze, maar op afstand als het eeneiige tweelingbroertje van Van Dis herkenbare, protagonist (daar helpt ook het halfslachtige motto van Couperus niet aan, dat de lezer nog even wil doen geloven dat het hier toch echt om fictie gaat) en het beeld van Van Dis als publiek persoon, zoals iedere niet-piepjonge Nederlandse literatuurliefhebber zich dat herinnert van talloze tv-uitzendingen waarin Van Dis met schrijvers sprak.

In die uitzendingen ontpopte Van Dis zich als een charmante, wat ouwelijke, licht geaffecteerd sprekende heer, die zijn talen kende en werd gesteund door een verdienstelijke redactie. Bijgevolg haalden die uitzendingen een hoog gemiddelde, al bleek Van Dis niet altijd even goed op de hoogte van het wérk van de geïnterviewde schrijvers. Van Dis is, ook alweer jaren geleden, met die programma's gestopt omdat hij zich geheel aan het schrijven wilde wijden. En ook, mogen we nu constateren, om zich zodoende van zijn tv-image van keurige heer te ontdoen. Deed hij in Indische duinen, zijn vorige roman, al een boekje open over de minder fraaie kanten van zijn familie, in Dubbelliefde concentreert hij zich op de perverse kanten van zijn eigen persoonlijkheid.

Van Dis, althans zijn ik-figuur, blijkt helemaal niet zo netjes als we altijd gedacht hebben. Hij waagde zich weliswaar zelfs als scholier (aan het eind van die periode begint het boek, het is dan 1969) al uitsluitend op straat in een pas geperste broek, met gepoetste schoenen en in gestreken overhemd met das, intussen, zo blijkt nu, werd hij verteerd door de onrust van het vlees, door het verlangen naar een schaamteloos bestaan, naar ordinairheid en vunzigheid, meer in het bijzonder: naar neuken en geneukt worden. Dubbelliefde is bedoeld als zelfdemasqué. Dertig jaar geleden zou het boek de wereld in zijn gestuurd met adjectieven als ‘meedogenloos’, ‘nietsontziend’, ‘schokkend’, maar daarvoor is het nu te laat. De burgers van het hypocriete Halfstad hebben er destijds misschien nog van opgekeken dat hun zoon in de echte grote stad, nou ja, in Amsterdam, acteur wilde worden, vervolgens Nederlands ging studeren en op een dag aansluiting zocht bij een tegen het kolonelsregiem agerende Griekenlandwerkgroep, maar de steen die hij na vele pagina's dralen dan toch eindelijk door de ruit van Olympic Airways gooit, zal hen toch in elk geval nu, anno 1999, niet meer uit hun slaap houden.

Grote delen van het boek, vooral de scènes waarin de ik-figuur als hoerenloper of homohoer op pad is in het nachtelijke Amsterdam, moeten, gezien de uitvoerigheid en de expli-

[p. 121]

cietheid van al dat pikants, ‘onthullend’ en ‘choquerend’ bedoeld zijn - maar helaas, het werkt niet, of hoogstens een beetje, namelijk door ons voortdurend het beeld van die keurige, schalks lachende, zijn gasten geheel volgens de etiquette een glas wijn presenterende tv-presentator voor ogen te houden. Zonder die extraliteraire hulp redt het boek het niet. Met dit soort ‘realisme’ zijn we intussen via lectuur, tv en film zo vertrouwd, dat het voor de lezer van Dubbelliefde nog een hele klus is niet gapend van verveling in slaap te vallen voor het einde van het boek bereikt is.

Dit boek berust op een misverstand: Van Dis wil de lezer met alle geweld zijn niet-keurige kant tonen, maar gebruikt daarvoor al te keurige literaire middelen. Op zijn stijl is niets aan te merken, naar lelijke wendingen of rammelende beelden moet je zoeken - dat heeft hij dan in elk geval nog voor op Connie Palmen, met wie hij voor het overige veel gemeen heeft. Maar daarmee is ook alles gezegd. Er gebeurt te weinig op het niveau van de taal, alle scènes worden in telkens hetzelfde slome tempo en op telkens dezelfde vlakke, humorloze toon afgehandeld, niets wordt aan de fantasie van de lezer overgelaten, nooit zijn er verrassende wendingen, onverwachte verbanden, geheimzinnige verdichtingen, scherpe inzichten.

Van Dis noemt Dubbelliefde (ondertitel: ‘Geschiedenis van een jongeman’) nadrukkelijk een roman. Dat is een beetje de mode aan het worden, tegenwoordig, om het eigen rechttoe rechtaan vertelde, hoogstens licht geretoucheerde levensverhaal ‘roman’ te noemen. Maar in een roman, ook de minst orthodoxe, wordt iets ontwikkeld, iets wat niet vooraf al in geuren en kleuren bekend was, hier, in Dubbelliefde, wordt op zijn best iets afgewikkeld - en dat is iets wezenlijk anders. (Ik heb geen zin dat allemaal te gaan navertellen, wie het interesseert verwijs ik naar de talloze interviews waarin de schrijver de hoogtepunten uit deze levensgeschiedenis zelf al uitentreuren, en telkens in vrijwel dezelfde woorden als hier, uit de doeken heeft gedaan.) Dit boek wil een demonstratie zijn van de ambiguïteit, van de meerduidigheid van op zijn minst de persoonlijkheid van de schrijver, in de vorm van het boek evenwel is daarvan niets te merken: alles is wat het is. Wat mij betreft is Dubbelliefde alleen een roman als daarmee de uitgewalste versie wordt bedoeld van wat ooit een romannetje werd genoemd, het ‘realistische’ keukenmeidenverhaal voor de literair minder bedeelden - music for the millions.

Cyrille Offermans

adriaan van dis, Dubbelliefde. Geschiedenis van en jongeman, Meulenhoff, Amsterdam, 1999, 366 p.