Ons Erfdeel. Jaargang 43

Het huis van een zwerver

Een jonge schilder laat zijn academie in de steek en trekt de wereld in, komt na omzwervingen in Parijs terecht, maakt naam. Hij schrijft ook gedichten en poëtische prozastukken, die hem beroemd maken, zij het alleen in zijn vaderland, omdat ze in de taal daarvan geschreven zijn. Op zijn vijfentwintigste krijgt hij er een grote prijs voor. Een rimpelloos succesverhaal - ware het niet dat Breytenbach uit Zuid-Afrika kwam, dat hij inmiddels getrouwd was met zijn Zuid-Vietnamese geliefde, dat hij niet samen met haar zijn geboorteland binnen mocht om de prijs in ontvangst te nemen. Dat was in 1964. Vanaf die tijd, en zeker nadat hij in 1975 tijdens een clandestien bezoek aan Zuid-Afrika was gearresteerd en voor zeven jaar in de gevangenis verdween, kent de wereld hem als publiek personage.

Hij heeft die rol met verve gespeeld, eigenzinnig en met zoveel openhartige kritiek naar alle kanten dat geen enkele politieke stroming of partij hem ooit lang heeft kunnen gebruiken als mascotte van het eigen gelijk. Zijn werk als kunstenaar lijkt evenwel in de schaduw te zijn gebleven van zijn publieke faam. Ik zou geen andere, nog levende schrijver weten die zo bekend is en toch door zo weinigen wordt gelezen.

Naar de reden daarvan hoeft niet ver te worden gezocht. De kern van zijn werk is poëzie en met die poëzie nauw verwant proza, niet makkelijker te lezen dan bijvoorbeeld Lucebert of Claus, en geschreven in het Afrikaans. Om het uit de eerste hand te kunnen ondergaan moet je dus niet alleen die taal goed kennen, maar ook enige kijk hebben op moderne poëzie. Om er bovendien van te houden moet je enige affiniteit bezitten met Breytenbachs visie op de wereld, die lijnrecht in strijd is met de ideologie die tot voor kort de heersende kaste in zijn land bijeenhield. Zo blijven er weinig lezers over. Het zouden er meer kunnen zijn in Nederland en Vlaanderen, maar hier is de onwennigheid te-

[p. 111]

genover het Afrikaans in de donkere jaren van de Apartheid sterk toegenomen.

Breytenbach is dus afhankelijk van de kwaliteit van zijn vertalers. De eerste van die vertalers is hij overigens zelf: in toenemende mate publiceert hij zijn boeken rechtstreeks in het Engels, - met als markante uitzondering nu juist de gedichten. En wie zijn gedichten niet kent, mist de grond waarin zijn proza wortelt.

Voor Nederlandstalige lezers heeft de deur naar die poëzie overigens altijd opengestaan. Sinds 1972, het jaar waarin de bundel Skryt bij Meulenhoff verscheen in de oorspronkelijke taal, heeft deze uitgeverij al zijn oudere en nieuwe bundels uitgegeven, wat vooral van grote betekenis is geweest in de jaren dat de dichter door de censuur in eigen land monddood was gemaakt. Nu verschijnen ze gelukkig weer bij Zuid-Afrikaanse uitgeverijen, maar het is jammer dat de traditie van Nederlandse edities niet langer wordt volgehouden. Zijn meest recente bundel - Papierblom, 72 gedigte uit 'n swerfjoernaal - in 1998 verschenen onder het (lichte) pseudoniem Jan Afrika, is hier daardoor moeilijk te krijgen, terwijl hij hierin nu juist toegankelijker lijkt dan in een groot deel van het eerdere werk. Ook de vorige bundel uit 1993, Nege landskappe van ons tye bemaak aan 'n beminde, bleef voorbehouden aan Zuid-Afrika, maar in dat geval stond ertegenover dat een ruime selectie eruit bij Meulenhoff verscheen in een tweetalige editie. De Nederlandse vertaling was van de hand van Adriaan van Dis.

Waarschijnlijk is zo'n tweetalige uitgave, bij de huidige stand van vertrouwdheid met de Afrikaanse neef van de Nederlandse taalfamilie, de beste oplossing, althans voor de gedichten van Breytenbach. Afrikaans proza, de romans van Etienne van Heerden bijvoorbeeld, en ook gedichten die wat ordelijker in de pas lopen, zijn voor een aandachtige en taalgevoelige Nederlandstalige lezer heel goed in het origineel te lezen, met incidentele hulp van een handwoordenboek. Bij Breytenbach is dat anders, omdat zijn taal zo rijk is aan nieuwe en onverwachte beelden en woorden. Van Dis zegt in zijn verantwoording: ‘Als de dichter iets ongewoons in het Afrikaans zegt, is het meestal ook ongewoon in het Nederlands. Een sprinkhaan die de aarde ‘beengrond vreet’ vreet hem beengrond, hoe verleidelijk het ook is om dit met ‘kaalbot’, ‘botgrond’ of ‘kaal tot op het bot’ te vertalen. Ook in het Afrikaans

Breyten Breytenbach (°1939) - Foto Jerry Bauer.

is beengrond een niet bestaand woord.’ Daarin ligt het nut van deze vertaling: je kunt erdoor onderscheiden waar de eigenaardigheid van het Afrikaans ophoudt en die van Breytenbach begint. Dat is al vrij snel.

Zoals zo vaak bij dichters die voor een persoonlijke visie een persoonlijk idioom hebben ontwikkeld, blijkt ook hier het begin het moeilijkst. Wie eenmaal aan Breytenbachs taalsprongen gewend is, krijgt steeds gemakkelijker toegang tot zijn dichterlijke wereld, en zal geleidelijk ook minder behoefte hebben aan de ruggensteun van een vertaling, zelfs als die zo betrouwbaar en bescheiden is als die van Van Dis. Er zijn, bij alle verandering in toon en thema door de jaren heen, ook veel constanten in deze poëzie. Ze heeft een grote, lyrische adem, roept landschappen en de mensen daarin op door middel van een hartstochtelijk precieze waarneming van de werkelijkheid, springt schijnbaar zorgeloos uit die werkelijkheid over naar werelden van grootse, speelse en soms gruwelijke verbeelding, en houdt bij dat alles een grondtoon vast van met humor doortrokken aardse warmte.

De verbeeldingswereld van Breytenbach wordt beheerst door de rondedans van tegendelen: zonder dood geen leven, zonder leven geen dood; en evenzo met paren als licht en duister, hel en paradijs, schoonheid en verschrikking, vreugde en smart, luchtige vrolijkheid en verheven ernst. Daarbij is het niet zo-

[p. 112]

zeer van belang dat hij er zo over denkt - het Zen-boeddhisme is een denkwijze die hem zeker aantrekt - maar dat hij de wereld zo en niet nders ziet. Niets is statisch, alles gaat voorbij en begint opnieuw, maar anders. Niet de zuiverheid is het ideaal, maar de vermenging van tegendelen, de bastaardvormen, de nomade, de zwerver. En zo is het steeds geweest, al zijn er natuurlijk accentverschuivingen: van de euforische, grillige liefdeslyriek van de begintijd, via de pregnante gevangenisgedichten, waarin de verbeelding het gebrek aan directe ervaring moet compenseren, naar de elegische toon van Landschappen van deze tijd, die voortgaat in Papierblom, ofschoon de toon hier weer wat losser en speelser wordt.

Wie een nog geleidelijker weg zoekt naar de wereld van Breytenbach dan een tweetalige verzenbundel, kan terecht bij zijn meest recente prozaboek in Nederlandse vertaling, Hondenhart. Het origineel ervan is geschreven in het Engels, niet in het Afrikaans, zelfs, lijkt het, de gedichten die erin voorkomen. Maar leg je Papierblom ernaast, dan blijken er van die Engelse gedichten wel degelijk Afrikaanse versies te bestaan - eerdere versies, denk ik.

Hondenhart staat dicht bij de poëzie en dus bij het hart van Breytens werk. Ook hier is voor een goed begrip de kwaliteit van de vertaling dus van eminent belang. Dat de lezer zich gerust kan toevertrouwen aan de Nederlandse versie van Ellen Beek, is niet zozeer te danken aan schoolse precisie, maar aan het inzicht in de wezenlijke poëtische bedoelingen van de tekst waarvan zij blijk geeft. Op het simpelste niveau is het boek een verslag van een hernieuwd verblijf in de streek waar de schrijver is geboren en opgegroeid. Daarmee hoort het thuis in een kleine autobiografische reeks die begon met Een seizoen in het paradijs uit 1975 en vervolgde met Terugkeer naar het paradijs. Een Afrikaans journaal. Deze keer lijkt het echter menens: de schrijver bouwt zich in de streek van zijn oorsprong een huis voor zichzelf, zijn vrouw en zijn dochter. Niet om zich definitief te vestigen misschien, maar toch. De zwerver lijkt, meer dan ooit, teruggekeerd tot zijn oorsprong - al beseft hij als geen ander dat het land van herkomst niet meer bestaat, niet zoals hij het zich herinnert en misschien nooit zo bestaan heeft.

Wat hem nu opnieuw met deze landstreek - de kleine Karoo - verbindt, is juist het inzicht dat alles er veranderlijk is onder de schijn van slaperige gelijkmatigheid. De mensen, blank of bruin, zijn hybriden, rustelozen, producten van onophoudelijke verandering. De familiegeschiedenissen die telkens in het boek opduiken, zijn niet, zoals gebruikelijk in autobiografische geschriften, pogingen om de verteller stevige wortels te geven, maar juist om de vluchtige vergankelijkheid van het leven en de gemeenschappelijke herinnering aan te tonen. Alles wat dierbaar is gaat voorbij, dat is treurig maar ook noodzakelijk, omdat het de enige hoop is op nieuwe, levengevende verbindingen.

Zo rechtstreeks als hier staat het er overigens niet. Het hoofdmotief wordt omspeeld en verstopt in herinneringen, fantasieën en wat daar tussenin ligt, in vaak komische vignetjes van ontmoetingen met streekgenoten, in commentaren, gedichten, wonderbaarlijk evocatieve landschapsbeschrijvingen. Het boek begint abrupt: ‘om een lang verhaal kort te maken: ik ben dood.’ Even verderop legt hij dat min of meer uit: ‘...wanneer ik in de spiegel kijk, weet ik dat het kind dat hier is geboren, dood is. Het is verslonden door de hond. De hond kijkt achterom naar mij en lacht. Zijn tanden zijn nat van het bloed. Dit is altijd een gewelddadig land geweest. Schrijven is een bezigheid van na de dood, een zucht van wroeging.’ Zo gaat het verhaal verder, als een gedicht, in metaforen en telkens terugkerende, vaste bezweringsformules.

Ook in eerdere boeken, Een seizoen in het paradijs bijvoorbeeld, komen passages voor waarin de jonge Breytenbach op uiteenlopende manieren om het leven komt in zijn fantasie. Blijkbaar hebben zulke fantasieën van dood en opstanding aan de oorsprong van zijn dichterlijke verbeelding en dus van zijn schrijversleven gestaan. Maar door het zo te zeggen en niet anders, heeft hij de lezer er vanaf de eerste bladzijde op attent gemaakt dat hij er niet argeloos op los kan lezen, ook niet als het om grappige anekdoten gaat. Alles verwijst naar het tegendeel: zonder dood geen leven, zonder leven geen dood.

Terzijdes over de politieke toestand in Zuid-Afrika ontbreken niet, en zijn ook nu weer zo kritisch over het gezag en de weldenkendheid van het ogenblik dat ze heel wat stof hebben doen opwaaien, maar ze horen niet echt tot de kern van het boek. Er staan schitterende, gedreven passages in over de taal van zijn poëzie en

[p. 113]

zijn geboortestreek, de dierbare bastaardtaal Afrikaans, die alleen in verandering misschien zal kunnen voortbestaan. Het lijkt daarom vreemd dat het boek door hem in het Engels is geschreven. Overigens meer uit tactiek dan uit wanhoop, neem ik aan, want als Jan Afrika blijft hij zijn taal trouw. Volgens de laatste berichten over hem als publiek personage is hij inmiddels aan het ijveren voor een nieuwe Afrikaanstalige universiteit.

Maar bij alle strijdbaarheid is er ook in Hondenhart een nieuwe toon van weemoedige berusting hoorbaar. Hoor hoe de zestigjarige Breytenbach zijn dochter toespreekt: ‘Wees geduldig en kijk goed. De kindertijd duurt erg lang. Hij lijkt eeuwig. Dan kom je terecht in de stormloop van het volle leven, de middelbare jaren vliegen voorbij en je bent buiten adem. Plotseling, voortdurend, onverbiddelijk, en tenslotte is het vuur voorbij en heb je ruimte genoeg om met plezier terug te denken aan de goeie ouwe tijd- je oog kan het land in zich opnemen en nu kun je beelden maken van dat verleden toen je te gehaast was om te leven.’

Aad Nuis

breyten breytenbach, Landschappen van onze tijd, vermaakt aan een beminde, Gedichten, Tweetalige uitgave met vertalingen uit het Afrikaans door Adriaan van Dis, Meulennoff / Van Gennep, Amsterdam, 84 p.

breyten breytenbach, Hondenhart. Een terugreis, Vertaald uit het Engels door Ellen Beek, Meulenhoff, Amsterdam, 222 p.