Ons Erfdeel. Jaargang 41

Theater

De verrassende ‘come-back’ van het openluchttheater

Hoe slecht - en vooral hoe nat - de zomer van 1998 ook mag zijn geweest, het openluchttheater in Nederland beleeft een ongekende wederopstanding. Recente schattingen gaan uit van ruim 250.000 bezoekers die de laatste jaren een voorstelling onder de al dan niet bewolkte avondhemel bijwonen. Dat is opmerkelijk, een dergelijk succes kenden de buitenpodia alleen vlak voor de oorlog en in de eerste jaren erna.

In het Drentse Diever, ‘the Dutch Stratford’, waar amateurs vanaf 1945 ieder jaar een stuk van Shakespeare spelen, dreigde men midden jaren zeventig zelfs het bijltje er definitief bij neer te gooien, toen de toeschouwersaantallen verontrustend terug begonnen te lopen. Volgens de betrokkenen was de televisie, óók in de zomer, de grootste vijand van de toneel-

[p. 761]

traditie geworden. Maar het tij keerde: de druk bezochte Getemde Feeks van dit jaar bewijst afdoende hoe springlevend ‘Diever’ na meer dan een halve eeuw weer is.

Een ander voorbeeld is het plaatsje Hertme bij het Overijsselse Borne. Dat kende vanaf 1956 een jaarlijks passiespel, Het lijden van de Heer, geschreven door de katholieke Brabantse onderwijzer Jan Naaykens, maar redde het aanvankelijk niet: eind jaren zestig zag de organiserende pastoor zich genoodzaakt de traditie te beëindigen, nadat men eerst nog met matig succes een nieuw publiek had weten aan te boren door het spelen van voorstellingen in de Duitse taal. Het openluchttheater ter plaatse werd allengs niet langer onderhouden, raakte in verval, maar is anno 1998 weer een levendig podium, vooral voor muzikale en interculturele evenementen.

Met meer dan de helft van de bijna tachtig natuurtheaters die Nederland een kwart eeuw geleden nog telde liep het minder goed af: ze raakten overwoekerd door bos en struweel of gingen op de schop om plaats te maken voor woning- en wegenbouw. De theaters die er nog zijn, vindt men voor een groot deel in Noord-Brabant. Historisch gesproken houdt dat uiteraard verband met de stimulerende invloed die de rooms-katholieke kerk reeds vanaf de Middeleeuwen op de beoefening van (amateur)toneel heeft uitgeoefend. Ook in onze tijd is het openluchttheater in de eerste plaats het domein van de amateurs, maar de recente opbloei van deze theatervorm is aan het professionele circuit niet voorbijgegaan. Zo nam dertien jaar geleden regisseuse Frances Sanders samen met enkele getrouwen het initiatief het ruim 2000 plaatsen tellende theater in het Amsterdamse Bos een jaarlijks zomerspektakel te bezorgen. Professionele acteurs, soms door de televisie bij een breed publiek bekend, bevolken het podium en spelen van begin juli tot eind augustus voor een steevast bomvolle tribune. Sterker dan andere openluchttheaters lijkt toneel in het Amsterdamse Bos een verkapte uitnodiging tot een waarachtig zomerfeest, waar men onder de toeschouwers waarschijnlijk evenzeer toeristen en recreanten ontmoet als serieus geïnteresseerde theaterbezoekers. Reeds uren voor aanvang is het theater gevuld met groepen familie en vrienden, die zich hebben neergezet rond picknickmand en - niet zelden ook - barbecue of koekenpan. Dat de toegang gratis is en na afloop slechts een vrijwillige bijdrage wordt gevraagd, zal - de ‘Hollandse’ zuinigheid in aanmerking genomen - ongetwijfeld iets met deze toeloop te maken hebben.

Dit jaar speelde Het Amsterdamse Bos een door Jan Veldman geschreven variatie op de legende van de De vliegende Hollander. Het verhaal, in het theater vooral bekend door de opera van Wagner, behelst het tragische lot van een schipper (Felix-Jan Kuypers) die door een vloek van de duivel tot eeuwig zwerven is gedoemd. Eens in de zeven jaar mag hij zijn krankzinnig makende reis onderbreken om de vrouw (Bodil de la Parra) te vinden die in staat is hem trouw te blijven tot in de dood.

Op geraffineerde wijze heeft de schrijver dit oude gegeven verbonden met de actuele werkelijkheid van een modern gezin en de modieuze gekte van een megalomane projectontwikkelaar. De vliegende Hollander is mede door die verbinding naar het heden een spektakel geworden dat ook inhoudelijk wat te bieden heeft. De poëtische en goed in het gehoor liggende tekst van Veldman, de inventieve (gast)regie van Matthijs Rümke, het tegelijk weidse en intieme samenspel van de acteurs - niet in de laatste plaats van Bodil de la Parra en Felix-Jan Kuypers - en niet te vergeten het grandioze, multifunctionele decor van Sanne Danz vormden de basis van een voorstelling die de toeschouwers meesleurde in een soort collectieve ervaring van opwinding en vreugde.

Met onder meer een King Lear en een Kersentuin heeft ‘Het Bos’ in het jongste verleden weliswaar met succes aangetoond ook ‘hors saison’ theater te kunnen maken dat er wezenlijk toe doet, maar het in zomerse ledigheid verkerende publiek laat zich er kennelijk liever toe verleiden gekieteld te worden door minder zwaarwichtig repertoire, dat past bij de geur van braadworst en muggenolie.

Een al sinds 1975 stralende ster onder de Nederlandse theatergezelschappen is Dogtroep. Niet de vaste bespeler van een buitenpodium, maar een bont gezelschap van ‘wilde’ theatermakers, van rusteloze nomaden die de wereld afreizen om te getuigen van een volstrekt eigenzinnige, haast visionaire benadering van het fenomeen theater. Dogtroep valt in feite buiten dit overzicht van theater in de openlucht - men zou het hooguit ‘locatie-

[p. 762]

‘De Vliegende Hollander’ door Theater Het Amsterdamse Bos.

theater’ kunnen noemen - juist door die eigenzinnigheid, zoals het zich strikt genomen aan elke vergelijking met bestaande vormen en genres onttrekt.

In de voorstelling Hotazel, deze zomer gespeeld op Terschelling (Oerol), in Groningen, Amsterdam en Deventer, werd opnieuw dat magische verbond met de verbeelding gesloten dat zo onmiskenbaar het etiket ‘Dogtroep’ draagt. De zes acteurs in de voorstelling verbeelden, te midden van bizarre staketsels en grillige machines, een ongekende wereld, die de toeschouwer ondergaat alsof hij een vreemde, onontdekte planeet betreedt. Aardse emoties als uitbundig plezier en zachte ontroering blijven echter ook daar bestaan, zelfs in een sterk geïntensiveerde vorm.

Meer dan in vorige producties, zoals Noordwester-wals (1994/1995), op een scheepshelling in Amsterdam, en Dynamo Mundi (1996), in theater Carré, overheerst in Hotazel vooral dat laatste: de ontroering, ongetwijfeld als gevolg van het onuitsprekelijke verlies waarmee Dogtroep werd geconfronteerd, toen twee van zijn vaste medewerkers in maart 1998 in de Franse Mayenne om het leven kwamen. Vooral de slotbeelden van de voorstelling, waar dood en bloei als intieme vriendinnen in het licht wandelen, dringen diep en hardnekkig in de geest.

Logistiek en organisatie zijn aspecten die bij buitentheater een forse extra inspanning vragen. Niet alleen omdat de standaard faciliteiten van het reguliere theater gecompenseerd moeten worden, maar ook omdat technische hoogstandjes de bijzondere sfeer van een buitenvoorstelling vaak in hoge mate bepalen. Dat de techniek echter de voorstelling evengoed in de verdrukking kan brengen, bleek nogal pijnlijk in Hora ruit, een voorstelling in het kader van Gorinchem Cultuurstad Zuid-Holland 1998. Die pijn treft des te sterker, aangezien juist Frances Sanders de regie voerde: als artistiek leidster van Het Amsterdamse Bos, voor één jaar met sabbatical, had zij een reputatie hoog te houden.

Hora ruit, geschreven door Bouke Oldenhof en gespeeld door een gezelschap dat zich Het Monsterverbond noemt, bevat als kern het levensverhaal van de beroemde rechtsgeleerde Hugo de Groot (1583-1645). De inhoud is zoiets als een omgekeerde Elckerlyc: weet de Middeleeuwse Elckerlyc-figuur de Dood te vermurwen hem uitstel te verlenen voordat hij de eeuwige reis zal aanvaarden, Hugo de Groot sluit, in de fantasie van de auteur, een geheimzinnig pact met de Dood

[p. 763]

om toestemming te verkrijgen zijn heengaan juist te vervroegen. Vurig verlangt De Groot naar een heldhaftiger einde dan hem in werkelijkheid gegeven is: niet roemloos aanspoelen als lijk na een schipbreuk in de Oostzee, maar bijvoorbeeld, net als zijn geestverwant Oldenbarneveldt, onthoofd worden vanwege zijn sympathie voor de zaak der Remonstranten.

Een bonte stoet van historische figuren en bijfiguren trekt voorbij. Van de complexe politieke en religieuze twisten tijdens het Twaalfjarig Bestand blijft nauwelijks iets onbesproken. Intussen zijn er (minstens) twee Hugo de Groten, een oude en een jonge, die het verhaal van hun tijd elk op eigen wijze ondergaan en proberen richting te geven, terwijl ze ook nog eens elkaars optreden van beschouwelijk commentaar voorzien.

Van een omgevallen boekenkast toneel maken - het zou de regisseuse misschien nog gelukt zijn ook, als ze in een decor en voor een publiek had mogen werken, dat deze caleidoscopische reis in de tijd had weten te verdragen en waarderen. Maar spelen op een drijvend ponton in de Merwede, op een rammelend veer tussen Gorinchem en Slot Loevestein, op een vierkant vlot in de gracht van datzelfde kasteel, voor toeschouwers die op harde houten banken zitten en in de eerste plaats vermaakt willen worden: dat vraagt om een andere, minder gelaagde en minder filosofische inhoud - en eerlijk gezegd ook om sterkere acteurs.

Als een buitenpodium iets niet is, dan is het een bibliotheek. Waarschijnlijk ligt daar de kern van het falen van Hora ruit, dat - ondanks de mooie plaatjes die de voorstelling óók oplevert - achteraf toch vooral een historische vergissing blijkt te zijn.

Jos Nijhof