Ons Erfdeel. Jaargang 41

Emotie in het museum. In Flanders Fields

‘Every intelligent person in the world knew that disaster was impending and knew no way to avoid it.’ (H.G. Wells)

Oorlog is de vader van alle dingen, beweerde Heraclitus, en daar weten ze in Ieper iets van. Tussen 1914 en 1918 stierven een half miljoen soldaten in Ypres Salient en raakten er meer dan een miljoen gewond. Ieper zelf werd intussen methodisch verwoest en hoort sindsdien thuis in het rijtje van door oorlogsgeweld verwoeste steden als Dresden, Hiroshima, Stalingrad, Rotterdam en Coventry. Tachtig jaar later is van die verwoesting op het eerste gezicht niets meer te merken. Maar schijn bedriegt. Ter vervanging van het oude ‘oorlogsmuseum’ pakt de stad tachtig jaar na de wapenstilstand uit met een modern en ‘interactief’ museum dat de modernste technieken gebruikt om het verleden op te roepen, de geschiedenis van de ‘gewone mens’ in de oorlog te vertellen, en op de emoties te mikken. Het Londons bureau Event Communication, gespecialiseerd in museumontwerpen, tentoonstellingen en bezoekersattracties, werd daarvoor ingeschakeld.

Het Ieperse museum heeft van een nood een deugd gemaakt: omdat de voorwerpencollectie niet indrukwekkend was (en concurrentie op dat vlak met het Imperial War Museum in Londen of het in 1992 geopende Historial de la Grande Guerre in het Noord-Franse Péronne uitgesloten was) zou men verhalen vertellen en getuigenissen afleggen.

Piet Chielens, coördinator van het In Flanders Fields Musuem verwoordt het als volgt: ‘Nu de generatie van de Eerste Wereldoorlog verdwijnt, moet een museum in haar plaats komen.

Dit museum laat de stem horen van degenen die het allemaal hebben meegemaakt. Zonder te oordelen, zonder afrekeningen, maar met respect, zelfs voor de grootste sabelsleper.’

De stemmen van kunstenaars krijgen een speciale plaats in het museum. Deze bevoorrechte getuigen geven vorm aan de chaos in hun woorden en beelden. Zo wordt in een ‘installatie’ het gedicht van John McCrae In Flanders Fields (met zijn beroemde, elegische eerste strofe en zijn veel minder bekende martiale slot) geconfronteerd met het illusieloze Dulce et decorum est van Wilfred Owen. Terwijl je het vers van Owen over een gasaanval leest én hoort, stijgt de rook in vier groen oplichtende plexiglazen kolommen waarin gasmaskers grijnzen.

Het museum heeft nog van die ‘installaties’ in petto: vier soldaten uit verschillende legers rond het veld-theestel van generaal Haig, de opperbevelhebber van het Britse leger in Vlaanderen (een voorwerp uit de oude collectie dat hier in een allegorische context een nieuw leven krijgt) moeten het einde van de picknick aantonen. Soldaten die elkaar de hand reiken door een doorschijnende wand evoceren dan weer de kerstbestanden. Het koninginnestuk van de ‘installaties’ is een evocatie van het niemandsland in de slag van Passendale, compleet met klank- en lichtspel met rookontwikkeling. In een gesloten ruimte zie je op twee grote schermen soldaten door de modder lopen, sjokken, struikelen (het gaat om nagespeelde oorlogstaferelen). Gevoelige mensen worden voor deze ‘installatie’ gewaarschuwd, maar zoals vaak spreekt wat duidelijk geconcipieerd is om het meest emoties los te weken, uiteindelijk minder aan dan verwacht. Veel navranter is de ‘installatie’, die volgt op niemandsland, gewijd aan de medische zorg na de slachting. De sober gedebiteerde getuigenissen (in vier talen nagespeeld door

[p. 756]

acteurs) van verpleegsters, dokters en rodekruisofficieren maken de horreur van verminkt vlees heel tastbaar.

Naast deze ‘installaties’ moeten met cd-rom uitgeruste ‘kiosken’ de nodige informatie leveren. Vijf historische kiosken schetsen de ruimere context van de oorlog aan de hand van teksten, foto's en filmfragmenten, documenten en kaarten. Vier ‘objectenkiosken vertellen op een ‘associatieve’ manier het verhaal van uitgelezen voorwerpen. In het museum staan ook drie ‘persoonskiosken’. Ze vertellen in drie stappen het leven van mensen die de oorlog hebben meegemaakt: soldaten, verpleegsters, mensen uit de streek. Het is de bedoeling dat de computer op basis van enkele vragen (wil je een man of een vrouw? een burger of een soldaat?) een personage voor je uitkiest. Je krijgt dan een badge met streepjescode die je op drie plaatsen in het museum door de computer kan halen. Ik volgde zo het leven van de Duitse soldaat Otto Meyer, de Belgische soldaat Emile Ferfaille, de Ieperling Alfred Caenepeel, de Britse officier Charles Hamilton Sorley en de Duitse kunstenares Käthe Kollwitz. Het museum wil deze reeks biografieën (nu ongeveer 200) permanent aanvullen en zoveel mogelijk concrete verhalen in de computers opslaan. Het rekent daarvoor op elke bezoeker. Het is de bedoeling zo een levend archief aan te leggen van levens, geraakt door de oorlog.

Pas op het einde van de museumtocht - na 33 computers en videoschermen, drie rookmachines en 50 luidsprekers: 10.400 watt - buigt het museum zich over het gebouw waarin het zich bevindt: de kapotgeschoten en heropgebouwde Lakenhallen. Churchill had in 1918 graag Ieper als ruïne voor het Britse volk verworven: ‘a more sacred place for the British race does not exist in the whole world’. De bezoeker maakt bij een maquette van de verwoeste stad de terugkeer na de oorlog mee, de gestage heropbouw en de herden-

Op Kerstdag van 1914 verbroederden de soldaten van beide partijen. Installatie in het Museum ‘In Flanders Fields’

king van de oorlog zelf. Voor hij naar buiten gaat, ziet hij het aantal oorlogen (meer dan honderd) dat bijgehouden wordt sinds het einde van de oorlog die aan alle oorlogen een einde zou maken. Het oorlogsmuseum is een vredesmuseum geworden. Aan alle oorlogen gewijd kiest het er één uit: Ieper als perfect pars pro toto. Zonder te moraliseren toont het aan dat in een oorlog uiteindelijk iedereen verliest.

En dan is de bezoeker buiten, de fontein klatert, de beiaard speelt. Op het marktplein, bij een pint blond schuimend bier, staart hij ongelovig naar het onberispelijke silhouet van de Lakenhallen, bewondert de nijvere middenstand van dit gezellige middeleeuwse nepstadje die gedienstig is in drie talen. Een bus die Salient-tours aanprijst, passeert. Net zoals op die foto van Antony uit 1919. Want natuurlijk is In Flanders Fields ingeschakeld in een toeristische strategie van een streek, de Westhoek, die zich wil profileren als Vredespark. Het ramptoerisme van de eerste naoorlogse jaren is al lang cultuurtoerisme geworden, aangezwengeld door de onverbiddellijke herdenkingsindustrie. Toch is de Grooten Oorlog het grote

[p. 757]

herdenken waard. In de loopgraven werden de illusies en zekerheden van de Europese beschaving aan flarden geschoten. Daarna zou het nooit meer zijn zoals voorheen. De Eerste Wereldoorlog is de oorlog die onze eeuw vorm gaf en tot vandaag zijn schaduw over dit werelddeel blijft werpen.

Dit museum - dat dus nauwelijks een ‘museum’ is - vraagt een aandachtige toeschouwer én lezer. Het heeft een visie, het blijft geworteld in de streek maar is nergens provinciaal, al is het maar dat je er constant vier talen hoort en leest. Het is wat men vandaag een ‘gelaagd’ museum noemt, een museum dat je zelf kunt samenstellen en dus eclectisch, postmodern is in de zin dat de grote verhalen er vervangen zijn door de ontelbare kleine. Er is vooral gedacht aan jonge mensen bij de creatie (dixit Events): die moeten onder de indruk buitenkomen. Snufjes en moderne technologie zijn voor hen bestemd. Het blijft de vraag of die snufjes niet het snelst verouderen en binnenkort ouder blijken te zijn dan een ouderwetse museumaanpak die het verleden duidelijk ‘verleden’ laat. Als ik iets vrees, dan is het juist dat de meeste bezoekers zich in een half uur door de Lakenhallen zappen. En dat is jammer. Want het loont de moeite de over elkaar tuimelende stemmen, flarden, beelden, citaten en kreten tot zich te laten doordringen. Je moet blijven staan of zitten om de vele getuigenissen, frontaal, sober en indringend gebracht door jonge acteurs in vier talen, tot het einde aan te horen. Ze beklijven het meest.

Wie dan nog granaten, helmen en loopgraven wil zien, kan nog altijd terecht in sanctuary Wood - Hill 62 Museum in Zillebeke of de Dodengang bij Diksmuide.

Luc Devoldere

In Flanders Fiels, Museumgids, 1998, 72 p.
Reservaties: Grote Markt 34, B-8900 Ieper.
Tel. [phone] / Fax [phone].
http://www.inflandersfields.be

Na de oorlog werden geleide bezoeken aan het slagveld georganiseerd - Foto Antony, 15 september 1919.