Ons Erfdeel. Jaargang 41

Beeldende kunst

‘Alle mensen zijn kunstenaars’.
Vijftig jaar Cobra

Op 8 november 1998 was het op de kop af vijftig jaar geleden. In het Parijse café Notre-Dame besloten zes jonge kunstenaars uit Denemarken, Nederland en België tot een samenwerkingsverband. Onder de aanhef ‘La cause était entendue’ (de zaak is beklonken) stelden de rebellen ter plekke een kort manifest samen. Daarin namen zij afstand van de conferentie van het zogenaamde Centre international de documentation sur l'art d'avant-garde, die begin november in de Franse hoofdstad plaatsvond. De theoretische beginselen die daar door de surrealisten werden verdedigd, verwierpen zij als steriel en dogmatisch. Heftig verzetten zij zich tegen elk kunstmatig theoretisch keurslijf. Juist de onbelemmerde vrijheid van de maker was namelijk cruciaal in de kunstopvatting van de nieuwe beweging.

De jonge kunstenaars legden de nadruk op het experimentele, spontane karakter van hun inspanningen en onderstreepten de natuurlijke aard van de samenwerking. Deze berustte niet op vooropgezette criteria maar op een in de praktijk gebleken onderlinge verwantschap in leven, werken en voelen. Het manifest eindigt met een oproep aan andere kunstenaars. Uit welk land afkomstig ook, iedereen die te werk ging zoals zij, was welkom.

Volgens het pamflet, dat werd ondertekend door de Deen Jorn, de Nederlanders Appel, Constant en Corneille en de Belgen Dotremont en Noiret, luidde de naam van de experimentele kunstenaarsgroep voorlopig Cobra. Dit was een afkorting van respectievelijk de Deense, Belgische en Nederland-

[p. 753]

se hoofdsteden Copenhagen, Brussel, Amsterdam. De associatie met de agressieve slang was zeker niet toevallig. De Cobrabeweging was levendig en opstandig en had een bepaalde strijdlust nodig om de vrijheid te bevechten. Alle esthetische conventies werden door de Cobra-kunstenaars immers omver geworpen. Het logo van de groep werd dan ook een slang die zich met zijn kleine giftige tong in rusttoestand tot de letters Cobra kronkelt.

Ongetwijfeld bedoeld om elke schijn van een programma te vermijden, werd in het oprichtingsmanifest niet ingegaan op de gemeenschappelijke drijfveren. Dat die wel degelijk bestonden, blijkt niet alleen uit de herkenbare beeldtaal die de Cobrakunst kenmerkt, maar ook uit de publicatie van manifesten door kunstenaars als Constant, Karel Appel en Asger Jorn in en rond het oprichtingsjaar. Centraal in het artistieke credo van Cobra stond de spontane, vrije scheppingsdrift. Uitgangspunt was een ongebonden creatieve vrijheid, zonder de obstakels van culturele conventies. ‘Een spontane kunstuiting kent geen mooi of lelijk,’ aldus Karel Appel in het Tegenmanifest. Jonge kinderen vervulden hierbij een voorbeeldfunctie. Zij kenden dergelijke normen immers niet en waren absoluut vrij en ongeremd in hun expressie: ‘Het kind kent geen andere wet dan zijn spontaan levensgevoel en heeft geen andere behoefte dan dit te uiten,’ aldus Constant. Ook primitieve culturen waren in dit opzicht nog onbedorven. In tegenstelling tot de Westerse mens die moest leven ‘in een morbide sfeer van onechtheid, leugen en onvruchtbaarheid,’ aldus Constant, kende de primitieve mens alleen zijn natuurlijke scheppingsdrift. In het algemeen werden uitingen van ongevormden als relatief spontaan en oprecht beschouwd. De Cobrabeweging zocht haar inspiratie dan ook voor een groot deel buiten de reguliere kunstgeschiedenis. Behalve primitieve kunstuitingen en kindertekeningen be-

P. Alechinsky, ‘Le Chien Roi’, 1982. - © Sabam Belgium, 1998.

hoorden ook tekeningen van geesteszieken en allerlei uiteenlopende vormen van volkskunst, zoals Keltische motieven en eigentijdse graffiti, tot de inspiratiebronnen van Cobra.

De Cobrakunstenaar stelde zichzelf voor een idealistische taak: ‘In deze periode van omwenteling kan de scheppende kunstenaar geen andere rol spelen dan een revolutionaire, en is hij verplicht de laatste resten ener lege en hinderlijk geworden esthetiek te vernietigen, om de scheppende instincten die nog onbewust in de mens sluimeren tot ontwaken te kunnen brengen,’ aldus Constant. Zijn missie betrof de hele samenleving. Want de massa, die was opgevoed met opgelegde schoonheidsbegrippen, kende haar eigen creatieve mogelijkheden nog niet. De kunstenaar poogde de verbeelding van de toeschouwer te prikkelen. De vage suggesties die door de kunstenaar in kleur en tekening werden aangereikt, moesten vanuit de eigen fantasie worden aangevuld. De beschouwer werd dus actief bij het scheppingsproces betrokken. Het beoogde doel was nobel: uiteindelijk zou het onderscheid tussen kunstenaar en massa verdwijnen. ‘Wij moeten alle mensen tot kunstenaars maken. Want

[p. 754]

Het ‘Cobra Museum voor Moderne Kunst’ in Amstelveen is een ontwerp van de architect Wim Quist.

zij zijn het. Zij geloven het alleen zelf niet,’ schreef de Deense kunstenaar Pederson in 1944. Cobra streefde naar een algehele geestelijke bevrijding: ‘Een nieuwe vrijheid is aan het ontstaan, die de mens in staat zal stellen zich te uiten zoals zijn instinct het eist,’ aldus Constant.

Hoewel de Cobrabeweging officieel slechts drie jaar heeft bestaan, bestond de stroming in werkelijkheid aanzienlijk langer. Al vanaf de jaren dertig was een groep Deense kunstenaars bezig met experimentele en spontane beeldende kunst, die in menig opzicht vooruitliep op de internationale Cobrabeweging. In Nederland ontstond een verwante kunstopvatting in het culturele vacuüm na de oorlog, terwijl de Belgische reactie uit de surrealistische beweging voortkwam. In de jaren vijftig beleefde de door Cobra in gang gezette beweging haar meest vruchtbare periode. Een grote groep schilders en dichters werkte samen aan het gemeenschappelijke ideaal van een onbedorven, pure en voor iedereen bestemde, expressieve kunst. Onder hen bevonden zich schilders als Collignon, Alechinsky, Eugène Brands, Rooskens en Wolvecamp, terwijl tevens dichters als Kouwenaar, Claus, Elburg, Lucebert, Andreus, Schierbeek, Vinkenoog en Campert meewerkten. Op kunstveilingen is er nog altijd veel belangstelling voor het werk van Cobra. In de jaren tachtig was er zelfs sprake van een Cobra-hausse. Diverse kunstliefhebbers wisten een fraaie collectie bijeen te krijgen, zoals Karel van Stuijvenberg, wiens langdurig in bruikleen gegeven verzameling inmiddels de basis vormt van het drie jaar geleden geopende Cobra Museum voor Moderne Kunst te Amstelveen. Het museum is geheel gericht op de kunststromingen uit de jaren na de oorlog, met de klemtoon nadrukkelijk op de internationale Cobrabeweging. Behalve een permanent overzicht van Cobra wordt er onder meer werk getoond van de Nederlandse kunstenaarsgroepen Vrij beelden en Creatie uit dezelfde periode.

Uiteraard is het Amstelveense museum de aangewezen plek om de vijftigste verjaardag van de beweging te herdenken. Deze winter wordt de legendarische kunstenaarsgroep met vijf thematentoonstellingen in herinnering gebracht. De expositie ‘Cobra en de beeldhouwkunst’ besteedt uitgebreid aandacht aan een tot nu toe onderbelicht aspect van de beweging. Sculpturen van onder meer Appel, Constant, Corneille, Henry Heerup, Asger Jorn, en Shinkichy Tajiri tonen aan dat de kunstenaars van Cobra ook driedimensionaal naar nieuwe expressiemogelijkheden zochten.

‘Optocht der dieren’ is een tentoonstelling die op Werelddierendag open ging. Een overvloedig gebruik van diermotieven is kenmerkend voor de Cobrakunst. Behalve slangen, honden, katten, hanen, vogels en vissen bedachten de kunstenaars allerlei fantasiewezens. De tentoonstelling ‘Karel Appel, Psychopathical Art’ haakt in op de belangstelling van Cobrakunstenaars voor kunst van krankzinnigen. Zo deed Karel Appel onderzoek naar de specifieke karakteristieken van dergelijke kunstuitingen waarmee hij bij toeval in Parijs werd geconfronteerd.

Behalve schilderijen, tekeningen en beeldhouwwerken zijn er documenten en vooral foto's van de kunstenaars te zien, die een levendig beeld oproepen uit het roemruchte verleden van de rebellen. De expositie ‘Cobra in woord en beeld’ toont een overvloed aan historisch materiaal. De tentoonstelling ‘Cobra Portret Galerij’ tenslotte geeft een beeld van de kunstenaars vijftig jaar na Cobra. Ter gelegenheid van de opening van het Cobra Museum drie jaar geleden in Amstelveen heeft de kunstenaar Aernout Overbeeke de zeven-

[p. 755]

tien aanwezige Cobrakunstenaars met de camera in beeld gebracht. Aan de kunstenaars zelf is vervolgens gevraagd om een artistiek respons te geven op de portretten. Uitvergrote portretten en recente kunstwerken worden nu samen op de manifestatie getoond.

Ook in Parijs, de plaats waar het allemaal begon, is dit najaar het jubileum van Cobra gevierd. In het Institut Néerlandais was de expositie ‘Cinquante ans après Cobra’ te zien. Thema van de tentoonstelling was de vruchtbare samenwerking tussen schrijvers en schilders, die nog steeds kenmerkend voor Cobra mag worden genoemd.

Juleke van Lindert

De ‘Cobra 50 manifestatie’ heeft plaats van 8 nov.'98 tot 10 jan.'99 in het Cobra Museum voor Moderne Kunst, Sandbergplein 1-3, Amstelveen. Tel: [phone]. Geopend di-zo: 11-17 uur.

N.B. De tentoonstelling ‘Optocht der dieren’ duurt van 4 okt-29 nov. 1998; ‘Karel Appel - Psychopathological Art’ van 4 dec.-31 jan. 1999. De overige exposities zijn gedurende de hele manifestatie te zien.