Ons Erfdeel. Jaargang 41

[p. 737]

Culturele kroniek

Literatuur

Maniërisme en rederijkerij

‘In formeel opzicht wordt deze kunst gekenmerkt door een virtuoze rijmbehandeling, ingewikkelde constructies en een overdadig gebruik van bastaardwoorden.’ Zo luidt het in het altijd handige Lexicon van literaire termen van H. van Gorp e.a. over Rederijkers-kunst. En bij Maniërisme lezen we: ‘een gekunstelde, gelatiniseerde woordenschat, duisterheid, geleerde toespelingen op de antieke mythologie, frequent gebruik van bepaalde retorische procédés (zoals antithese, anafoor en epifoor, hyperbool, hyperbaton, paronomasia, paradox, perifrase en pleonasme), vergezochte beeldspraak en een complexe en overladen zinsbouw.’

Het zijn karakteriseringen die vrijwel stuk voor stuk - mutatis mutandis - zijn terug te vinden in het debuut van Miguel Declercq, Person@ges.

Het is op zijn minst een merkwaardig debuut, waarin de 22-jarige dichter een grote belezenheid en een ongewoon vakmanschap ten toon spreidt. Vakmanschap, constructie, taalbewustzijn, reflectie, daar draait het grotendeels om in Person@ges. De bundel omvat vier reeksen, met elk hun eigen karakteristieke structuur. ‘In de ban van An’ heet de eerste. Die titel alleen al is, met zijn klankherhaling en binnenrijm en door de dubbelzinnigheid van de uitdrukking ‘in de ban van’, tamelijk typerend voor de manier waarop Declercq tewerk gaat. In de gedichten zelf zien we een personage aan het werk dat een personage creëert, iemand die ‘zich in tweeën droomt’. De creatie gaat met de schepper op de loop, maar toch ook weer niet. Het is niet al te moeilijk om daarin een verwijzing te zien naar het verhaal van Frankenstein (dat wordt ons overigens duidelijk meegedeeld in de flaptekst), maar evengoed naar de aan het maniërisme verwante gedachtewereld van de alchemie (het wemelt in deze gedichten van brouwsels, kolven en retorten), naar de ambiguïteit van de dichterlijke creatie en naar de identiteitsproblematiek van het postmodernisme:

De man vermoedt dat, dus begrijpt dat hier iets geen gestalte
krijgt dan in een droom waarvan daarna niets dan de franje
overblijft.
Tot nu toe wil het enig zijn en eeuwig
in de maak. (p. 15)

Of enkele analoge verzen, aan het eind van het laatste gedicht, die een bijna oneindige serie mogelijke en complementaire leeswijzen aanbieden:

Niets is
niet vol verscheidenheid.(16)

In de volgende reeksen, respectievelijk ‘Olipodriga (Lacs d'amour)’, ‘Puppenspiel’ en ‘Het meisje meisje’ wordt de constructiedrift ten top gedreven. Ook dat wordt ons in flaptekst overigens netjes meegedeeld: vijftien sonnetten, waarvan het laatste bestaat uit de beginregels van de veertien voorgaande. Bovendien is de eindregel van het eerste sonnet de beginregel van het tweede enz., en bestaat elke regel uit veertien lettergrepen, net zoveel als er versregels zijn in het sonnet. Intern wemelt het dermate van maniëristische stijlfiguren dat het de lezer begint te duizelen: paradoxen, anakoloeten, meerzinnigheid scheppende enjambementen, nieuwvormingen, citaten, stijl- en registerbreuken en telkens weer het doorbreken van de zelf gecreëerde fictionaliteit. Het is een en al retoriek, die in de tweede macht als retoriek geduid en ontmaskerd wordt. Declercq gehoorzaamt letterlijk aan het gebod dat Spinoy ooit formuleerde: ‘Een eerlijk, zelfbewust en integer gedicht verstoort die illusie [de illusie dat het werkelijkheid weergeeft] door de spiegel te tonen waarmee de illusie verwekt wordt. Het wijst de lezer op zijn gemaakte karakter.’ Uitdrukkelijk gemààkte gedichten zijn het, over het maken alweer van een geliefde als personage. Beter gezegd misschien, beter aansluitend bij de geest van de

[p. 738]

bundel: een person@ge, d.w.z. een personage dat alleen virtueel bestaat in de vorm van een internetadres.

‘Puppenspiel’ valt dan weer op door de spiegelstructuur. Het eerste gedicht verwijst naar het laatste, het tweede naar het voorlaatste, enz. Datzelfde principe is overigens ook terug te vinden in de laatste reeks, ‘Het meisje meisje’.

Inhoudelijk valt er niet zoveel nieuws te beleven. Ook nu weer gaat het over de verwarring tussen werkelijkheid en fictie, tussen wat de schrijver zelf creëert en wat hij probeert te vatten, over de dingen die nooit met zichzelf samenvallen en waartussen geen enkele vaste samenhang bestaat dan die gemaakte, bijna toevallige, hier in het gedicht: ‘zo is, van wisselvalligheid, zij enkel onderweg’. Het duidelijkst is dat natuurlijk in de twee elkaar spiegelende gedichten met de titel ‘Miguel Declercq’. Tot op het zeurderige af worden we hier geconfronteerd met het aloude onderscheid tussen de mens als mens en als dichter en met de wat ongemakkelijke relatie tussen die twee: ‘Ik schrijf, hij wordt geschreven en/ hij raakt daar niet aan, uit.’ (38) (Inclusief het spelletje met de dubbelzinnigheid van ‘aanraken’ en het Vlaamse ‘aan uitraken’: een oplossing vinden) of, uit het tweede gedicht met dezelfde titel: ‘mijn bellenblazen is zijn leven voor/ een eindigheid.’ (57) Een poppenkast is het inderdaad, waarin ook de ontstaande, ontglippende en verdwijnende meisjes uit de laatste reeks hun rol mogen spelen:

Het meisje leven,
Het meisje rozentuin,
Het meisje duizeling,
Het meisje meisje,
Het meisje verdoving,
Het meisje steen,
Het meisje dood.

(Ik typ deze titels netjes onder elkaar over zoals in de inhoudsopgave, omdat ze samen een van de mooiste gedichten uit de bundel vormen.)

Miguel Declercq wordt in de wandelgangen van de poëtische instituties in Vlaanderen zo-

Miguel Declercq (º1976).

wat beschouwd als het grote nieuwe talent, de dichter die de geest van het postmodernisme opnieuw fris zal doen waaien, nu Spinoy, Van Bastelaere en zelfs Verhelst stilaan gesettelde figuren zijn geworden. Dat hij de voetsporen drukt van deze dichters, vooral die van Van Bastelaere en in iets mindere mate die van Spinoy, is zonder meer duidelijk. Niet alleen is de problematiek vrijwel dezelfde, maar in bijna ieder vers zijn de toonaard, de stijltics, de syntactische patronen van zijn voorbeelden te herkennen. Ongeveer zoals 20 jaar geleden die van Pernath plots overal opdoken. Op zich is dat niet zo erg voor een debuterend dichter, maar het relativeert wel enigszins de kracht van de stem die hier spreekt, vooral wanneer het zulke proporties gaat aannemen dat het soms bijna een pastiche gaat lijken. Daarbij komt dat de problematiek van het schrijven, de versplintering van het ik, de wisselvalligheid van de werkelijkheid, de taligheid van het bestaan, de discontinuïteit en de versplintering stilaan tot cafépraat zijn verworden, net zo goed als spiegels, poppen en kasten ongeveer even poëtisch beginnen te klinken als de hinden, leeuweriken en zwerken van vroeger. Het probleem is dat er zo weinig mee gebeurt. Veel blijft steken in beeldende illustraties bij de dogmatisch gehanteerde theorie van het relativisme. Misschien is inderdaad alles wel déjà vu en herhaling van herhaling, maar dat neemt niet weg dat het een beetje vervelend wordt wanneer ook die gedachte altijd maar herhaald wordt. En moet het integere gedicht echt wel de spiegel tonen waarmee de illusie verwekt

[p. 739]

wordt? Berust de werking van poëzie, van alle kunst niet juist op die illusie, op het opschorten van het besef dat er trucjes en spiegels aan te pas komen. We weten wel dat het retorische constructies zijn, dat hoeft ons niet iedere keer onder de neus gewreven te worden. Het begint mij bij dit soort poëzie meer en meer te vergaan als bij het luisteren naar een mop waarvan de pointe al op voorhand verklapt is. Dat is ontegensprekelijk integer. Maar het werkt natuurlijk niet.

Person@ges is in mijn ogen in de eerste plaats een vingeroefening, een bundel waarin de buitengewoon begaafde dichter zijn instrument stemt; maar hij speelt nog niet, het gaat voorlopig om het instrument. Dergelijke gedichten zouden vroeger, (aldus sprak opa) eerst gepubliceerd zijn in marginale gestencilde tijdschriftjes en vervolgens uitgegeven in eigen beheer. Indien het instrument goed klinkt en wanneer zou blijken dat er ook muziek uit kan komen, zou de muzikant/dichter ermee op het podium kunnen komen. Maar de jeugd van vandaag, mijnheer, én de uitgeverijen, zijn niet meer zo geduldig als vroeger. Het is niet zeker of dat alleen maar een vooruitgang is.

Deze kritische bedenkingen nemen natuurlijk niet weg dat Declercq zich hier inderdaad als een zeldzaam talent manifesteert. Er zijn twee dingen die mij voor de toekomst veel doen verwachten. In de eerste plaats is dat zijn overweldigende vakmanschap, zijn beheersing van de taal en van het hele poëtische instrumentarium. Het valt te hopen dat hij zich niet al te lang door zijn eigen virtuositeit zal laten inpakken. Ten tweede, en misschien nog belangrijker, is het feit dat er ook nu al gedichten of fragmenten aan te duiden zijn waarin de dichter het jargon en de beperkingen van de poëtica waarin hij ‘zich in-schrijft’ overstijgt of doorbreekt. Laat mij eindigen met zo'n gedicht te citeren; het lijkt wel gewone poëzie:

Het meisje dat haar vingers naar je strekt -
ze is een sprookje dat zich afspeelt
in je hoofd.
Haar hand haalt alles overhoop.
De melodie die je voorzag ontpopt zich
en je ogen bloeden mee.
Met welke lekkernij heeft ze je volgestopt?
Ze wentelt als een schaduw
op de muren om je heen
alsof ze een belofte maakt.
Je hoef niet op de nacht te wachten
om te zien hoe ze bezwijkt.
Ze rafelt als een wollen sokje in je uit
en vormt een vlek.

Je maakt haar nooit, nooit, nooit meer weg.

Hugo Brems

miguel declercq, Person@ges, De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 1997, 72 p.