Ons Erfdeel. Jaargang 41

Een wijze ging voorbij

Voormalig hoofdredacteur van De Tijd Arie Kuiper voltooide in 1996 de bezorging van het Verzameld werk van Abel Herzberg (1893-1989). Een jaar later verscheen van zijn hand onder de titel Een wijze ging voorbij een kloeke Herzbergbiografie. Met die titel citeert Kuiper de tekst van de rouwadvertentie van uitgeverij Querido.

Abel Herzberg was een controversiële figuur in het Nederlandse publieke leven van na de Tweede Wereldoorlog. In alle belangrijke debatten over de waardering van het menselijke handen tijdens het nazi-regime speelde hij een rol. Of het nu ging om het optreden van de Joodse Raad, om de gratiëring van de oorlogsmisdadiger Willy Lages, de vrijlating van De Drie van Breda, het ten val brengen van de ARP-politicus Wim Aantjes vanwege zijn vermeend-foute oorlogsverleden of om de handelswijze van Friedrich Weinreb, telkens roerde Abel Herzberg zich. Altijd nam hij standpunten in die heftige reacties opriepen. Wie in de biografie de heldere schets van al die conflicten overziet, krijgt zicht op een dubbele paradox. De ene paradox tekent zich af in het gedrag van Herzbergs contrahenten. Herzberg nam eigenlijk consequent goed doordachte, milde standpunten in. Onveranderd kwamen daar reacties op, van een grote heftigheid. De andere paradox schuilt in Herzberg zelf. Zo mild hij was in zijn oordelen over mensen, zo wijs in ethische voorstellen, heftig en hardnekkig was hij in de presentatie ervan.

Aan dat openbare optreden gaat een bewogen leven vooraf. Abel Herzberg was de zoon van twee Russische immigranten. Zowel vader als moeder waren met hun ouders aan het einde van de vorige eeuw naar Nederland gevlucht voor het virulente antisemitisme in Rusland. Daardoor speelde de geesteshouding van het chassidisme een rol in de vorming van de jonge Herzberg. Die invloed werd het meest direct uitgeoefend door de grootvader van moederszijde. Een tweeslachtig verlangen tot assimilatie van de Nederlandse cultuur was, kenmerkend voor de joden in die tijd, in het gezin Herzberg ingebakken. De tweeslachtigheid ontstaat omdat de maatschappij ondanks de aanpassingswens van de vreemdelingen hen blijft uitsluiten.

Het is een van de verdiensten van de biografie van Kuiper, dat hij op onnadrukkelijke, heldere wijze het latente antisemitisme van de Nederlandse maatschappij toont. Voor elke fase die bepalend is voor de ontwikkeling van een kind naar de volwassenheid belicht hij een incident. Op zijn eerste schooldag richtte de agressie van grotere kinderen zich op hem als joods jongetje. Ervaringen van uitsluitingen wegens zijn joodzijn deed Abel Herzberg op zowel aan het Stedelijk Gymnasium in Amsterdam als aan de universiteit, waar hij studeerde aan de juridische faculteit.

Typerend voor Herzberg is dat hij op dergelijke ervaringen van spontaan en institutioneel antisemitisme niet reageerde door nog heftiger pogingen tot aanpassing. Anders dan het merendeel van de Nederlandse joden voelde hij zich aangetrokken tot de zionistische beweging. Al als student werd hij actief in de zionistische studentenorganisatie. Hij was medeoprichter van de Joodse Jeugdfederatie in 1920. Daar ontwikkelde hij zich tot een gevreesd en gevierd spreker. Kuiper biedt een globaal inzicht in de controversen die er in de jaren twintig en dertig waren tussen de zionisten en de anderszins georganiseerde joden en die binnen de zionistische beweging. Ook binnen eigen kring was Abel Herzberg toen al iemand die niet op compromissen uit was. Daarom duurde het tot 1934 voor hij voor hij

[p. 617]

voorzitter van de NZB werd, een post die hij al langer ambieerde. Tot 1939 zon hij voorzitter blijven.

Abel Herzberg was een van de weinigen die al voor de machtsovername van Hitler bespeurde welke gevaarlijke ontwikkelingen in Europa plaatsvonden. Dat ook de dood dreigde, realiseerde hij zich toen op 12 maart 1933 zijn zwager Wilhelm Spiegel, advocaat en politicus in Kiel, door twee nazi's werd vermoord. Het zionistisch ideaal, een eigen staat voor het joodse volk waarin elke jood veilig voor vervolging kon zijn, werd voor hem nog meer acuut.

In zijn biografie haalt Arie Kuiper ook de internationale politieke ontwikkelingen, zoals die rond de Balfour-declaratie, voor het voetlicht. Zijn verhaal is behalve een geschiedenis van Nederland in de spiegel van leven en opvattingen van Abel Herzberg, ook een geschiedenis van de staat Israël van Herzl tot Begin in diezelfde spiegel.

Kort na de Duitse inval deed Herzberg een halfslachtige poging om met zijn vrouw en drie kinderen naar Engeland te vluchten. Hij zag ervan af. Hij ontplooide vervolgens, voor zover dat mogelijk was, activiteiten in het bezette Nederland. Tekenend waren zijn schrifturen in het zionistische blad De Joodse Wachter. Hij legde daarin de nadruk op de rijkdom van de joodse geschiedenis en onderstreepte daarmee het belang van het joodse zelfbewustzijn.

Begin 1943 werd Herzberg met zijn familie door een hoge Nederlandse ambtenaar op lijst gezet van ‘verdienstelijke joden’ die door de nazi's zouden worden gespaard. Met minder dan 700 anderen werden de Herzbergs geïnterneerd in Barneveld. Nauwelijks een half jaar later, in september werd ‘Barneveld’ alweer ontruimd. Zijn drie kinderen wisten bij de ontruiming te ontkomen en doken onder. Herzberg en zijn vrouw werden via Westerbork op 11 januari naar Bergen-Belsen gedeporteerd.

Kuiper bericht uitvoerig over hun lotgevallen in de concentratiekampen. Hij kon daarvoor natuurlijk putten uit Herzbergs dagboek uit Bergen-Belsen dat gepubliceerd is onder de titel Tweestromenland. Daarbij gaat hij onder andere in op diens activiteiten als jurist in het kamp. De gevangenen probeerden ondanks de mensonterende omstandigheden hun eigen waarden van recht en gerechtigheid te bewaren. In het laatst van de oorlog werden Herzberg en zijn vrouw nog op een van de krankzinnige doelloos door Duitsland reizende gevangenentransporten gesteld en eind april in het oosten van Duitsland door de Russen bevrijd.

Aan Herzbergs polemische werk, zijn literaire werk - verhalen als in Drie rode rozen en Amor fati, toneelstukken als dat over Herodes, de roman over Herodes, zijn historische werk - Kroniek der Jodenvervolging - en aan het persoonlijke werk - het kampdagboek Tweestromenland, Brieven aan mijn kleinzoon, Brieven aan mijn grootvader - zijn tal van citaten te ontlenen die de kern bevatten van zijn denken en leven. Kuiper doet dat volop. In sommige gevallen citeert hij daarenboven uit brieven die hem ter beschikking stonden.

In 1949 woonde Herzberg het proces tegen de oorlogsmisdadiger Willy Lages bij. Hij werkt dan al aan zijn Kroniek. In een brief aan zijn vrouw schrijft hij: ‘Wie over deze zaak denkt wandelt op de bodem van de menselijke ziel. En dat is moeilijk wandelen. Boven aan de oppervlakte zie je de dingen niet. Het gaat me allemaal vreselijk ter harte en ik kom er nooit overheen.’

Abel Herzberg wandelde op de bodem van de menselijke ziel. Kuiper toont summier wat die wandeling hem kostte. Hij beschrijft hoe de oude Herzberg, op een moment dat Thea Herzberg in het ziekenhuis ligt, angstig als een kind om hulp roepend bij de buren boven aan de trap verschijnt.

Herzberg wandelde op de bodem van de menselijke ziel om te begrijpen. Een post-emotioneel standpunt wordt dat ergens genoemd. Zijn polemische hartstocht is verbonden met zijn sterke wil om anderen te laten begrijpen. Want als hij een ding begrepen had, was dat goed en kwaad niet keurig verdeeld tegenover elkaar staan, maar onscheidbaar in ieder mens aanwezig zijn. Begrip diende tot een andere omgang tussen mensen. Op de vraag van een vrouw hoe te voorkomen dat ‘onze kinderen’ weer slachtoffer worden van gruwelen, antwoordde hij dat de vraag belangrijker is hoe te voorkomen dat ‘onze kinderen’ daders worden. Wie in woede en haat gevangen bleef, zo was zijn vaste overtuiging, deed zichzelf tekort.

Wraak moet zoet zijn. Met je wraak moet je je niet verlagen tot het niveau van de mens die macht over de andere mens wil uitoefenen. In

[p. 618]

Blieven aan mijn kleinzoon vertelt Herzberg een anekdote over zijn vader. Een man kwam bij de familie Herzberg thuis vragen om geld voor een treinkaartje. Deze man had ooit Abels moeder beledigd. Zij wilde hem boos de deur wijzen. Abels vader echter nam hem mee naar binnen en gaf hem het geld. Later zei hij: ‘Als die man die ons beledigd heeft, bij ons moet aankloppen om hulp, dan is hij door God gestraft. En dat is genoeg.’

Die houding, gecombineerd met zijn wil en vermogen om zijn ervaringen aan anderen duidelijk te maken, bracht Herzberg steeds weer in conflict. Van die kant bezien is hij tot polemist gemaakt, omdat zijn humane standpunt iets onverteerbaars vraagt van mensen, een onverteerbaar zelfinzicht en een contrair handelen aan onze heidense instincten.

Vanzelfsprekend hebben niet-joden het met Herzberg makkelijker. Zijn kennis van de wreedheid, de lafheid en lage instincten van de mens lijken hen in zekere zin vrij te pleiten. In een niet extreme situatie oefenen slachtoffers door zich als zodanig te gedragen macht over hen uit. Van die ongemakkelijkheid lijkt hij hen te bevrijden. Van joden vroeg Herzberg heel veel. Hij vroeg hen iets op te geven wat uiteindelijk alleen ieder mens voor zich kan opgeven: het verlangen naar genoegdoening voor lijden waarvoor geen genoegdoening bestaat. Hijzelf besefte dat. Toen de laatste oorlogsmisdadigers in 1989 werden vrijgelaten, zei hij in wanhoop: ‘Ik heb makkelijk praten. Mijn vrouw en kinderen leven nog. Maar als je je hele familie bent kwijtgeraakt, dan vind je het toch verschrikkelijk dat die lui zijn vrijgelaten?’ Hij wist niet meer of hij met al zijn praten nu wel gelijk had gehad.

In zijn ‘Huizingalezing 1997’ stelde Richard Holmes, biograaf van Shelley en Coleridge, dat het schrijven van en de belangstelling voor biografieën te maken heeft met ‘historische continuïteit, met het hervinden van onze koers en onze menselijke waardigheden zoals die leefden (...) in het verleden.’ Arie Kuipers biografie onderstreept deze stelling. Het is in deze tijd waarin waarden op drift zijn en wegdrijven, alleen maar toe te juichen dat over Abel Herzberg, die temidden van de diepste onwaardigheid zijn waardigheid bevocht en behield en daarna strijdbaar uitdroeg, een biografie verscheen. Kuiper betrekt ons, zo als boven herhaalde malen aangestipt, op tal van punten bij onze geschiedenis.

Ondanks de lof die de biografie verdient, is enige kritiek op zijn plaats. Een wijze ging voorbij is bovenal, en ik vind dat jammer, een op de meeste punten degelijk journalistiek werkstuk. Dat uit zich in een terughoudende opstelling. Een enkele maal toont de schrijver zijn emoties, op het moment dat hij Herzbergs rechtzetting van ons normale blikveld preciseert, dat de nazi's niet zes miljoen joden vermoordden, maar ‘er is één jood vermoord en dat is zes miljoen keer gebeurd.’ Zijn eigen oordelen legt hij volgens goed journalistiek gebruik meestal in de mond van een geciteerde. Zijn zelfgeformuleerde kritiek richt hij enkele malen op de stijl van Herzbergs vroege literaire probeersels. Voorts kwalificeert hij Abel Herzberg als een ‘ruziemaker par excellence’. Een pagina later noemt hij hem bij uitstek ‘mild’. Hij doet echter geen poging daarvoor een verklaring te vinden. Daarin komt de beperking van Kuipers aanpak helder tot uitdrukking. Tekenend is de beschrijving die Kuiper in de inleiding van een incident geeft. Herzberg verontschuldigde zich bij een vrouw dat hij de dood van haar moeder in Bergen-Belsen als voorbeeld in zijn dankrede voor de P.C. Hooftprijs had gebruikt. De vrouw voelde zich juist door hem getroost. Na de anekdote begint Kuiper zijn biografie met de vraag: ‘Wie was Abel Jacob Herzberg die de emoties van mevrouw Van Boxel zo slecht begreep - of speelde hij toneel?’ Nergens komt Kuiper op deze vraag terug, niet om hem te beantwoorden, niet om de lezer te zeggen: zoekt u het op grond van wat ik opschreef zelf maar uit.

Kuipers biografie is bovenal een beschrijvende. De auteur doet weinig pogingen tot analyse. Dat hij als niet psychologisch geschoolde afziet van een psychologische duiding van Herzbergs tegenstrijdigheden en de tegenstrijdige reacties die hij opriep, is te begrijpen. Dat hij echter alle andere analytische middelen ongebruikt liet, is jammer. Zo krijgen we vooral een vakkundig geordende registratie van opvattingen en polemieken, geen kritische waardering van die opvattingen in de politiek-maatschappelijke geschiedenis en de geestesgeschiedenis. Vooral in de latere hoofdstukken leidt zijn aanpak tot eindeloze pagina's citaten van anderen over Herzberg, terwijl enkele samenvattende alinea's voldoende zouden zijn geweest.

De verklaring van Arie Kuipers terughou-

[p. 619]

denheid en soms oppervlakkige benadering moet misschien niet alleen in zijn journalistieke achtergrond gezocht worden. Op vele plaatsen kwam bij mij de vraag op hoe een joodse biograaf zijn onderwerp behandeld zou hebben. Dat geldt niet alleen voor de talrijke polemieken die Herzberg met joodse oorlogsslachtoffers, orthodoxe rabbijnen en zionisten voerde. Ook in de weergave van zijn opvattingen, over God bijvoorbeeld, zou een belangrijke verdieping kunnen worden aangebracht. Wat in de presentatie van Kuiper uniek voor Herzberg lijkt, doordat hij hem commentaarloos citeert, zou gebed blijken te zijn in (Oost-Europese) joodse tradities van kabbala en chassidisme.

Ook de kritiekloze houding van Kuiper kan uit zijn christelijke achtergrond verklaard worden. Het is Abel Herzberg bij zijn leven al verweten door zijn joodse contrahenten, dat hij ‘het bezit van niet-joods Nederland’ was geworden. Na de oorlog heeft in christelijk Nederland een kleine krachtige stroming zich herbezonnen op de joodse wortels van het christelijk geloof. De verbijstering over wat het christelijk Europa had aangericht, werd een productieve kracht. Herzbergs analyse dat de christen de jood niet verwijt Christus vermoord te hebben, maar Christus te hebben voortgebracht, sloeg bij hen aan. Voor mensen die zich schuldig voelden over een gebrek aan daadkrachtige humaniteit tijdens de bezetting, was Herzbergs mensbeeld en zijn daaraan volgende oproep tot mildheid in zekere zin bevrijdend. Een dergelijke constellatie kan echter ook een rem zijn geweest op een meer kritisch analyserende aanpak.

Op het punt van Herzbergs verhouding met zijn vrouw Thea Herzberg-Loeb schiet de biografie naar mijn mening echt tekort. Pas als Kuiper de laatste jaren beschrijft, wordt duidelijk dat zij in de productie van haar man een rol speelt. Zij provoceert hem dan uit een toenemende neiging om zich terug te trekken, door hem op prikkelende artikelen opmerkzaam te maken. Wel worden de kinderen geciteerd die denken dat Thea Herzbergs optreden hen beiden door de oorlog heeft gesleept. Maar welke rol zij al dan niet bij de totstandkoming van Herzbergs denkbeelden en oeuvre heeft gespeeld, komt in het geheel niet aan de orde. Een vrouw die ontevreden over een toneelstuk van haar dochter Judith 's nachts na de voorstelling een ander slot schrijft, vertrouw ik meer toe dan het louter overtypen van haar mans kopij. Een hoofdstuk dat aan haar man gewijd is, gaat halverwege alweer uitsluitend over zijn activiteiten. Waar Arie Kuiper zelf zegt dat het echtpaar zichzelf ‘Theabel’ noemde, roept dat bij mij tal van vragen op over het karakter van die eenheid. Ligt bijvoorbeeld in de samenstelling ‘Theabel’ het accent op de tweede of op de derde lettergreep?

Hans Groenewegen

arie kuiper, Een wijze ging voorbij - Het leven van Abel J. Herzberg, Querido, Amsterdam 1997, 725 p.