Ons Erfdeel. Jaargang 41

Afrikaans in Afrika

Toen de Zuid-Afrikaanse president, F.W. de Klerk in 1992 democratie in Zuid-Afrika in het vooruitzicht stelde, is het debat over de rol, positie en functie van het Afrikaans in een stroomversnelling geraakt. Vele publicaties werden aan het onderwerp gewijd en Afrikaans in Afrika is voorlopig de laatste in de rij. In het voorwoord staat te lezen dat dit boek bedoeld is als ‘een inleiding voor belangstellenden die meer willen weten over Afrikaans’.

In de inleiding (Perspectief) wordt een overzichtelijke synthese geboden van het ontstaan en groei van het Afrikaans. In het eerste deel van het boek wordt de rol van de taal onderzocht bij verschillende groepen. De periode voor 1925, toen het Afrikaans een ambtelijke taal werd, krijgt hier het meest aandacht. In het tweede deel wordt de rol van het Afrikaans in het Afrika van na de apartheid besproken.

De vroege ontwikkeling van het Afrikaans wordt besproken tegen de achtergrond van de samenstelling van de vroege Kaapse taalgemeenschap. Eerst komen de algemeen bekende raakpunten en de waarschijnlijk minder bekende verschillen met het Nederlands aan bod (Ndl. rund/Afr. bees; Ndl. het, de/Afr. die; Ndl. wij/Afr. ons). Dan gaat de bespreking in op het Kaapse Afrikaans dat oorspronkelijk door de slaven werd gesproken, het Oranjerivierafrikaans, oorspronkelijk gebruikt door de inheemse Koi en het Oosgrensafrikaans van de veeboeren in het binnenland. In dit deel wordt een verfrissend en evenwichtig overzicht gegeven aan de hand van belangrijk materiaal. In het hoofdstuk gewijd aan het Kaapse Afrikaans, wordt een deel van de oudste vertaalde Afrikaanse tekst, Bayaan-ud-diyn, geciteerd. De theoloog Abu Bakr Effendi die in 1860 aan de Kaap arriveerde, heeft die Arabische vertaling voor de moslimslaven aan de Kaap gemaakt. De rol van het Kaapse Afrikaans in de totstandkoming van het Alternatiewe Afrikaans en de verhouding van de laatste taal met het Standaardafrikaans worden bestudeerd. Hetzelfde stramien wordt gevolgd bij de bespreking van het Oranjerivierafrikaans: een frag-

[p. 611]

ment uit de taal van de Koi, opgetekend in 1671 en beschouwd als de oudste in het Afrikaans geschreven tekst, wordt geciteerd en interessante informatie over Zuid-Afrikaanse plaatsnamen van Koi-oorsprong (Karoo = ‘droog’ en Tsitsikamma = ‘helder water’) komt aan bod. Je krijgt ook iets te lezen over de verspreiding van het Oranjerivierafrikaans. In het hoofdstuk over Oosgrensafrikaans kom je te weten wie waar en wanneer deze taal gesproken heeft, wat de verschillen zijn met het Nederlands van de Compagnie-ambtenaren en wat voor publicaties er in die taal verschenen zijn. Tot slot wordt er een blik geworpen op de invloed van Afrikaanse talen op het Afrikaans (de woorden aikôna ‘nee, helemaal niet’ en songolôlô ‘duizendpoot’ worden vaak gebruikt), op de Tsotsitaal en de rol van het Genootskap van Regte Afrikaners (gesticht in 1875 in de Paarl) in de standaardisering en uiteindelijke erkenning van het Afrikaans als ambtstaal in 1925.

In het tweede deel van het boek krijgt de lezer een beschouwing over het Afrikaans van na 1994 tegen de achtergrond van de sleutelpositie van deze taal in de tijd van de apartheid. De houding tegenover het Afrikaans, de mogelijke overheersing door het Engels en de implicaties ervan voor het onderwijs, passeren de revue. Hier wordt aangetoond wat het Afrikaans allemaal mogelijk maakt: het heeft het Nederlands toegankelijk gemaakt (Nederlandse en Vlaamse instanties krijgen lof toegezwaaid vanwege hun rol bij het stimuleren van de belangstelling voor Nederland(s) bij Afrikaanssprekenden). De omvang van Afrikaans als schrijftaal en een beknopt overzicht van de Afrikaanse literatuur (ook die geschreven in niet-Standaardafrikaans) worden niet vergeten.

In een afzonderlijk hoofdstuk wordt een kort overzicht gegeven van de toestand van het Afrikaans. Inlichtingen over de verspreiding en het gebruik van de verschillende talen in Zuid-Afrika worden verstrekt met behulp van duidelijke tabellen en figuren. Er wordt gewezen op activiteiten die het Afrikaans voor een brede groep taalgebruikers toegankelijk moeten maken (‘olympiaden’, ontwikkelingscursussen, geletterdheid en tweedetaalonderwijs, Afrikaanse kranten en tijdschriften). Tenslotte worden enkele fenomenen vermeld die invloed kunnen hebben op de toekomst van het Afrikaans (de ‘Afrikaans als zondebok’-theorie, bevolkingsaantallen, marktmechanismen. Ook nieuwe rollen voor het Afrikaans worden naar voren geschoven. Dit boek, duidelijk geschreven door experts, bevat een massa waardevolle gegevens die men zelden in boeken over het Afrikaans aantreft. De conclusie waartoe de lezer komt, is dat het Afrikaans in de meertalige Zuid-Afrikaanse gemeenschap inderdaad actief kan bijdragen tot het totstandkomen van een heel eigen taalkundige ‘ecologie’. Afrikaans in Afrika is het gedemocratiseerde verhaal over ontstaan en plaats van een taal dat, zonder controversen uit de weg te gaan, eerlijk, duidelijk en toegankelijk verteld wordt. Een aanrader voor ieder die in dat verhaal geïnteresseerd is.

Barbara Bosch

christo van rensburg (red.), Afrikaans in Afrika, J.L. van Schaik, Pretoria, 1997, 99 p.

Uit het Afrikaans vertaald door Luc Devoldere.