Ons Erfdeel. Jaargang 41

Tegen de grens

Het openingsgedicht van de nieuwe bundel van Willem van Toorn begint als volgt:

Dit is verteld voor een oude
vrouw in een stille tuin
die vraagt waar ik nu weer heen reis
en hoezo en met wat voor doel.

Een verteller vangt zijn verhaal aan. Er lijkt daarbij sprake van een grote mate van eenvoud, die echter niet moet worden verward met zoiets als simpelheid. Wie verder leest in de bundel ziet immers dat het eerder gaat om een grote beheersing van de taal, zodat er een uitgebeende stijl is ontstaan, die afziet van grote woorden en ingewikkelde metaforen. Een stijl die uitgaat van een lichte stilering en die met gebruikmaking van veel binnenrijm het verhaal soepel en schijnbaar natuurlijk over de regels laat lopen. De sfeer die daardoor wordt opgeroepen zou ik willen typeren als bijna intiem en soms op een heldere manier verstild.

Dat geldt zeker voor dit gedicht, dat deel uitmaakt van de eerste reeks van de bundel. Het gaat in dit vers niet alleen over een verblijf in een tuin. Er is immers ook sprake van reizen, die van daaruit worden gemaakt. Het zijn overigens tochten die zich niet beperken tot allerlei landen, maar die zich ook uitstrekken tot artistieke domeinen, zoals het gebied van de beeldende kunst en de muziek. Een veelheid aan onderwerpen dus; maar dat leidt niet tot een alles beheersende onrust.

In de gedichten die volgen zit overigens al meteen een reden om ‘tegen de tijd’ te zijn,

[p. 591]

Willem van Toorn (º1935).

immers waarheen te reizen in een tijdvak waarin sprake is van een

kleiner
wordend gebied op de kaart
waar het gras niet bloedrood
is,

kortom waar nog zoiets als vrede heerst. Daarnaast zijn andere gebieden bedorven door de ‘korte broeken’ en het ‘poseren met een voet op de witte schijf van een omgevallen zuil’; kortom door de zegeningen van het massa-toerisme. Maar dit alles leidt niet tot zichtbare woede en grote woorden, de toon lijkt eerder op een mompelend en soms afkeurend constateren.

Dat heeft misschien ook te maken met de verwondering van de muziek, zowel van Haydn als van Bach, die blijvend is. Op het eind van de reeks, als de oude vrouw ‘zichzelf (heeft) gestorven’, is er dat gedicht waarin zoveel dingen worden vastgelegd, die ooit bestonden, zoals

het scheve hek, de vergeten
wan in de graanschuur.

Daar stuiten we op een kenmerk dat ook al uit eerdere bundels bekend was, namelijk het vastleggen, het conserven van allerlei elementen die anders onherroepelijk verloren gaan. Dat slaat ook op de feiten uit het menselijk leven en het lukt alleen dankzij de taal: ‘lees maar. We hebben bestaan.’ Dat is wat je het engagement van deze poëzie zou kunnen noemen en het geeft een volgende verklaring voor de titel.

De tweede reeks biedt een grote verscheidenheid aan landschappen, anekdotes en beeldende kunst. De dichter reist, observeert en leest. Er is opnieuw een veelheid van onderwerpen, die op het eerste gezicht slechts door de stijl bijeen worden gehouden. Eén van de gedichten heet ‘Stadstuinen’.

Gezien van het balkon. Ieder zijn eigen
wankele grens: verzakte schutting, heg
luidkeels van lijsters, ooit eens weg-
gezette en vergeten deur. De vijver,

zo hoopvol uitgediept als miniatuur
van wijder water, droom van lelies, kroos
en tijdloze goudkarper- lek
geraakt, leeg en nu een reservoir
van rottend blad, pissebedden, gruis van jaren.

Of ergens in de tijd nog voortbestaat
de nacht waarin wij samen daar aan tafel
zitten, lachend, zorgeloos
in het besef van zoveel oeverloos
leven? Of waren wij dat nooit
maar anderen, onbekend en even weg?

In het begin is er weer die kenmerkende toon, gewoner kan het bijna niet. Maar gaandeweg sluipt er iets in wat alles in een ander licht zet. In de laatste strofe lijkt er een heel dierbaar element verloren te zijn gegaan. Dat element, die beschreven herinnering is echter in de woorden van het gedicht behouden, het geluk kan er op die manier steeds weer door worden opgeroepen. ‘Wat blijft, komt nooit weer terug’ om met de bekende woorden van Jan Eijkelboom te spreken.

Soms is er sprake van het op een andere manier vastleggen van de geschiedenis, van het voorbije. Dat gebeurt in een gedicht als ‘Hoogwater’, waarmee de reeks opent. Iemand heeft in 1784 een streep getrokken in ‘de natte steen’, waardoor je nu nog kunt zien hoe hoog de Moezel toen stond.

Toch is er, behalve die al eerder genoemde toon of het vasthouden van een herinnering, nog iets wat deze gedichten verbindt. Vaak gaat het immers om grenzen, die allerlei vor-

[p. 592]

men kunnen hebben. Het kan daarbij gaan om de horizon of ‘de boog van land en water’ of de lijst van een schilderij. Soms worden die grenzen bijna overschreden. Dat laatste zien we in deze reeks bij de jonge vrouw op een schilderij van Memling:

Kijk, haar hand ligt
over de lijst, als in de vensterbank
van een star raam dat plotseling open kan.

Ook en vooral in de laatste reeks van de bundel die genoemd is naar fresco's in Arezzo, komt dit tot uiting. Daarin wordt een ‘jij’ toegesproken, die zowel in het ‘verhaal van verf’ voorkomt als in de werkelijkheid van de gedichten. Er is dus sprake van een associatie in het beschreven dagelijkse leven van iemand op een afbeelding. Een herkenning met andere woorden, die de geschilderde figuur als het ware uit het fresco tilt.

Op de een of andere manier speelt verandering een grote rol in deze gedichten. Soms lijkt daar angst voor te bestaan, zoals in ‘eiland’, waarin je

buiten het bereik
(moet) blijven van wat daar op de grens
van lucht en water loert.

Maar vaak is er daarna dan toch sprake van een metamorfose die, elders in deze reeks, bijvoorbeeld water en zand veranderen in de ondergrond van vormen die reeds op het tekenbord bestaan.

Zoiets vindt ook plaats in datzelfde eilandgedicht, waarin het op het eind gaat over wat

in dromen opdoemt: later ooit nog van
hier oversteken naar wat onzicht-
baar lokkend ligt: de overkant.

Een toegeven aan een innerlijke wens, die echter in tegenspraak is met wat er eerder staat en zo een verandering suggereert.

Een metamorfose kortom, die zich afspeelt vlak bij een grens, zoals de oude vrouw uit de eerste reeks, die vlakbij de dood weer een kind wordt: ‘we moeten terug in de klas’. Of de ‘vrouw in kleine ruimte’, naar aanleiding van iemand die door Westerik in die situatie is afgebeeld. In het gedicht wordt ze eerst beschreven als degene die in de voorstelling is ‘doodgelopen’. Maar verderop komt ze bijna tot leven door de liefdevolle woorden waarmee ze wordt toegesproken. Tegen het eind doemt echter toch weer een soort grens op:

Niets maakt
deze gedachte muren ongedaan
opdat het grote buiten om je stroomt.

Een grens die in de verbeelding bijna overschreden wordt en een metamorfose die zich daar dichtbij afspeelt, dat is wat je in deze gedichten vaak aantreft. Daar, in dat spel tussen die elementen, ligt volgens mij het zwaartepunt van deze bundel. Aangezien de altijd doorstromende tijd op zichzelf een grens vormt, zou de titel ervan dus ook gelezen kunnen worden als vlakbij of omtrent de grens.

Hoe dat ook zij, zoveel is zeker dat het hier gaat om een rijke bundel, die de poëzie-lezer zich niet moet laten ontgaan.

Kees van 't Hof

willem van toorn, Tegen de tijd, Querido, Amsterdam, 1997, 45 p.