Ons Erfdeel. Jaargang 41

Theater

Gretchen versus Helena, of tweemaal de Faust van Guy Cassiers

Goethe en zijn tweevoudige Faust. Sporen uit de Romantiek, de Verlichting, het Christendom, de Klassieke Oudheid. Wat heeft deze cocktail met vandaag te maken? Waarom voeren twee Nederlandse gezelschappen dit werk nagenoeg gelijktijdig op, en dan nog wel in de regie van een zelfde man, Guy Cassiers?

De Faust van vandaag heeft natuurlijk enorm veel te maken met een maatschappij die vooral bestaat uit individuen die het uiterste voor zichzelf willen en dus hun eigen God willen zijn, met mensen die bij gebrek aan collectieve mythes opnieuw voor de duivel en het satanisme of dito varianten kiezen, met het geweld dat uit

[p. 453]

een maatschappij gedreven moet worden. Recentelijk nog voerde de Trust dit thema op in een nieuwe bewerking van Gustav Ernst, en deed Thierry Salmon hetzelfde in zijn Faustae Tabulae. Maar waarom dan kiezen voor de versie van Goethes (oer-Faust 1775; Deel I uit 1808, deel II uit 1831, samen ongeveer 12.000 vs.), en niet voor deze van Thomas Mann (1947), die de Tweede Wereldoorlog erin verwerkte en dus dichter bij ons staat?

Dat de verschillen tussen Faust I en II hemelsgroot zijn, is algemeen bekend. In Faust I drukt het verlokkende aanbod van Mefisto zich uiteindelijk lijfelijk uit, in Faust II eerder in de kracht van de verbeelding. Enerzijds uit zich dat in het verleiden van Gretchen, een sterfelijke vrouw, anderzijds in het oproepen van een mythologische vrouw, Helena, en de archetypische vrouwen, ‘de Moeders’. Een eerste tragedie geeft een vrij psychologisch en ‘existentieel’ antwoord op de vraag ‘kan de mens een moment van tevredenheid in zijn leven ervaren’, en een tweede gaat over de cultuurhistorische inbedding hiervan. Beide malen betreft het echter een joods-christelijke tragedie, wat eigenlijk een contradictio in terminis is. Goethe bleef geheel zijn volwassen leven geïntrigeerd door de vraag in hoeverre de mens de oneindigheid in zichzelf baas kon of diende te blijven.

Men gebruikte twee verschillende ‘vertalingen’, en in de regie van dezelfde regisseur zag je ook twee totaal verschillende speelstijlen. Een regisseur werkt telkens met het materiaal en de ideeën die het gezelschap te bieden heeft. Bij het Zuidelijk Toneel (HZT) gaat het om het klassieke repertoire en de grote gevoelens die het gezelschap uitstekend heeft leren te bespelen, en ook vormtechnisch biedt men een goede beheersing van de grote scène. Het Barre Land (BL) is een bende jonge leeuwen, die de confrontatie met de klassieke teksten niet schuwt en al eerder Goethes eerste drama, Götz von Berlichingen, en zijn Torquato Tasso bracht. Eerder dit seizoen speelden ze een opmerkelijke Hendrik IV.

Voor HZT, een groot gezelschap dat de tech-

Het Zuidelijk Toneel, met Faust in een regie van Guy Cassiers, met o.a. Katelijne Verbeke en Marc van Eeghem - Foto Herman Sorgeloos.

nologische en vormelijke experimenten niet schuwt, maakt Guy Cassiers gebruik van een amalgaam van geluid, stemmen, licht, rook, panelen en camera's om een poëtisering van tijd en ruimte uit te werken. Een archaïsche vertaling, een trage vertelstijl en een camera die als het ware permanent in Fausts hoofd binnendringt, creëren een sfeerbeeld van illusies en fascinerende zinsbegoochelingen. Hier wordt een man belaagd (Marc van Eeghen) die zijn studievertrek niet verlaat en zeer afstandelijk zijn eigen geestelijk avontuur volgt. Maar hier wordt ook een publiek belaagd dat geen personages, stemmen of beelden meer van elkaar kan onderscheiden. Alles vloeit in elkaar over: wat is bruitage, wie spreekt, welk beeld was reeds opgenomen, wat is direct? Ver en dichtbij dagen elkaar uit, mateloos uitvergrote details winnen het van personages die vlak voor je neus staan. Nooit bekeek je eerder toneel op die manier, verloor je jezelf in een dergelijke vloedgolf van indrukken. Blijkbaar moet je als kijker je eigen associaties maken, je laten meeslepen in een zintuiglijke roes. Woorden worden ondergraven en worden beelden, opgenomen in één groot videobeeld, in één stemmingsbeeld. Gevoelens worden niet getoond of als handeling weergegeven, woorden zonder intensiteit uitgesproken. Theater als hypnose dus, als virtual reality. Je kijkt, je laat je gaan, je wacht. De inbreng van de videokunstenaars Walter Verdin en Peter Missotten van het klanklaboratorium van Het Paleis van Boem, en van meester scenograaf Jan Versweyfeld heeft hier tot de creatie van een wonderlijk product

[p. 454]

Faust II door 't Barre Land in een regie van Guy Cassiers, met Margijn Bosch en Vincent van den Berg - Foto Fran van der Hoeven.

geleid. Misschien kan je het ook als een romantische sfeerschepping bekijken, die de zoektocht van de kamergeleerde naar genot, jeugd en kennis uitdrukkelijk in een roes van zinnelijkheid dompelt.

Wat je niet vindt, is een echte interpretatie van het stuk, een dwingende nieuwe visie op een tragedie die een jong meisje in een mensonterende situatie brengt en de twijfels van de 18de-eeuwse geleerde uitdrukt. Waarom Goethe dan spelen, vraag je je af, wat heeft hij ons te bieden buiten een belegen patriarchaal denkpatroon? Een aanzet tot interpretatie kan je enkel ontdekken in het sterke spel van Katelijne Verbeke, die een zeer zelfbewust en waardig Greetje neerzet: enkel bij haar zie je een mens die handelt naar eigen overtuiging en die emoties opwekt, menselijkheid laat uitstralen in een wereld beheerst door het monsterverbond tussen God en Duivel. Uiteindelijk is zij en niemand anders de winnaar in deze tragedie en hiervoor heeft zij de hemelse genade en het geforceerde happy end niet nodig.

De voorstelling van Faust II bij het Barre Land (co-productie De Toneelschuur Haarlem) is wel een heel andere! Ongedwongen spelplezier, een sterk ingekorte speeltekst, die de leden zelf geschreven hebben, een omkering van de seksrollen, een voortdurend doorprikken van de theatrale fictie - een gedurfde modernisering dus van zowel tekst als speelstijl. Er bestaat geen eerbied voor het (onspeelbare) ‘monument’; we schrappen dus maar de nevenintriges! Voor alles is hun productie een zoektocht naar het eenvoudige gebaar en een overtuigende theatraliteit. Een vrouw (Margijn Bosch) in de rol van Faust, drie mannen als de Moeders, zeven acteurs in meer dan 30 rollen. Meer dan twee uur lang komen personages op en af - voor wie het verhaal niet kent, een soms moeilijke zoektocht naar ‘who is who’. Steeds echter is het een lust voor het oog, ervaren we een snel spelritme, en horen een gedurfde vertaling (soms wel van het type: ‘Vaarwel, see you in Hell’, maar dergelijke pareltjes sieren nu eenmaal ook de oorspronkelijke tekst). Ook hier echter blijft een aantal vragen onbeantwoord: waarom speel je dit; waarom moet het zo nodig, wanneer er geen aansluiting is op belangrijke vragen; wie zijn de Moeders; waartoe leidt de tocht van Faust uiteindelijk; wat is nog de betekenis van de tegenstelling tussen Mefisto en Faust?

Voor Guy Cassiers die met zijn schitterende Angels in America (Ro Theater) bewezen heeft moeilijke teksten aan te kunnen, is hiermee in ieder geval een dubbele klus geklaard. Met deze moeilijke opdracht, is opnieuw een kruisbestuiving tot stand gebracht tussen Vlaanderen en Nederland, een generatie verder dan de Vlaamse Golf, een generatie rijper ook. Cassiers toont zich hiermee een theatermaker die de verworvenheden van zijn jonge voorgangers moeiteloos toepast en integreert in een ongedwongen omgang met theater. Zijn dubbele Faust is een voorbeeld van hoe je zelfs met de moeilijkste klassiekers prachtig theater kan maken. De centrale vraag blijft echter in beide gevallen gesteld: waarom? waarheen?

Freddy Decreus