Ons Erfdeel. Jaargang 41

Waarom dichters bordelen bezoeken. Opstellen van P.H. Dubois

Toen P.H. Dubois (º1917) zijn literaire autobiografie, drie delen Memoranda (1987-1989), had gepubliceerd, had hij nog een schuld in te lossen: alle schrijvers die daar als figuranten de revue passeerden, waren als individuele auteurs onderbelicht gebleven. Hij zou nog eens uitvoeriger terugkomen op een aantal onder hen die hij van belang vond, die veel voor hem betekenden en met wie hij een speciale band had.

Die schuld heeft hij nu ingelost met deze bundel opstellen over zestien Nederlandse en Vlaamse schrijvers (en een via Vestdijk binnengesmokkelde Simenon). Het zijn ‘subjectieve belichtingen’ en ‘pleidooien’ geworden voor schrijvers die hij vaak persoonlijk heeft gekend. Zoals steeds bij Dubois is schrijven over anderen ook altijd schrijven over zichzelf, ‘een onrechtstreekse manier van zelfexpressie’. Op een of andere manier zijn de figuren over wie Dubois schrijft allemaal tijdgenoten, of ze nu Guardi, Haydn, Diderot heten, of Bloem, Greshoff, Debrot, Elsschot, Gilliams en Jan van Nijlen. Kwam het er in zijn eerste essaybundel Een houding in de tijd (1950) nog op aan zijn positie te bepalen in de tijd en de wereld die hem omringde, met deze bundel is Dubois op de grens van de tijd gaan staan om terug te blikken op de Nederlandse en Vlaamse literatuur van de eerste

[p. 439]

helft van deze eeuw. Dubois kent door zijn verblijf in Brussel in de jaren '40 immers beide.

Voor Dubois is ‘persoonlijkheid’ - en dus de uniciteit van een oeuvre - een belangrijk, wellicht het belangrijkste, literaire criterium: ze maakt het werk ‘onverwisselbaar’, een karakteristiek die hij in het vorige nummer van dit tijdschrift toekende aan Mijn Woningen van Brulez. Dubois blijft trouw aan zijn keuze voor de Vent boven de Vorm. Daarom bleef hij verbauwereerd achter toen Bloem hem toevertrouwde dat Nijhoff een slecht mens was. Dubois had Bloem zijn bewondering voor de poëzie van Nijhoff bekend én zijn onberedeneerde aversie voor de mens Nijhoff. Voor Dubois was deze tegenspraak een probleem. Menig moderne literatuurwetenschapper die het werk ‘centraal’ stelt, en niet de ‘toevallige’ maker ervan, zal hier onbegrijpend tegenover staan.

Dubois' schrijverschap staat onder het gesternte van de ontdekking van het tijdschrift Forum en dus van Ter Braak en Du Perron. Hij pleit ervoor onbevangen Ter Braak te lezen en niet zijn exegeten, als een honnête homme ‘die zelf beseft, hoeveel er tegen zijn beschouwingswijs is in te brengen’ (de definitie is van Pierson).

Met Du Perron voelt Dubois een Wahlver-wantschaft: zijn verwantschap met en zijn keuze voor deze auteur waren vanaf zijn eerste contact met diens schrijverschap een feit. Voor Dubois is Du Perron niet meer en niet minder dan een model, hét model van wat een schrijver moet zijn: niet iemand die ‘mooie dingen’ maakt, maar iemand die zichzelf uitdrukt, in een permanente zelfverkenning en zelfondervraging.

Dubois biedt in deze opstellen zelden spectaculaire inzichten of vernieuwende interpretaties, maar zijn beschouwingen zijn bijna altijd evenwichtig, genuanceerd en precies. Zo schrijft hij b.v. naar aanleiding van Bloems poëzie dat het bijzondere ervan gelegen is in ‘de paradox van het gewone, waaraan op

P.H. Dubois (º1917) - Foto David Samyn.

onverwisselbaar-persoonlijke manier stem is gegeven’. Hij vergelijkt Bloem met Rimbaud. Bij Rimbaud vernietigde de sterke ervaring, die tot de visionaire poëzie leidde, uiteindelijk het dichterschap; bij Bloem was het net omgekeerd: in zijn eerste verzen was de ervaring afwezig; het latere werkelijkheidsinzicht zuiverde en sterkte echter zijn dichterschap. Dat Bloem en Van der Leeuw ‘rechtse’ sympathieën hadden, is voor hun werk irrelevant, maar het ‘linkse’ denken van Gorter is dan weer belangrijk, omdat zijn werk ervan getuigt. En natuurlijk struikel je in deze bundel over de anekdoten. Die ene over Bloem wil ik u niet onthouden: toen Bloem de dichter Besnard en zijn vrouw wou inviteren omdat hij al zo vaak bij hen was gevraagd, kwam hij de dag tevoren bij Besnard het geld lenen dat hij nodig had om hen naar behoren te kunnen ontvangen. Bloems candeur ten voeten uit.

Dubois morrelt in zijn portretten hier en daar aan de canon, die contingente catalogus van kwaliteit. Adriaan Roland Holst, zo bewonderd door Bloem en Greshoff, heeft volgens Dubois uiteindelijk veel van zijn magie verloren (‘de klank suggereert meer diepte dan men er werkelijk in aantreft’), terwijl Van

[p. 440]

Eyck, die door Bloem lager werd ingeschat, groot maar ondergewaardeerd blijft.

Maar in dit boek wordt ook aandacht besteed aan schrijvers die nog maar namen zijn, en zelfs minder dan dat, terwijl je je afvraagt waarom. Zo trof mij het mooie portret dat Dubois schrijft van Albert Besnard, een onconventionele (beroepsmilitair, bohémien en antiestheet), integere persoonlijkheid. Alleen al de brief die hij Dubois in 1962 schrijft, maakt nieuwsgierig naar deze vergeten figuur die Bloem in 1911 niet de grootste dichter maar het grootste genie van zijn tijd had genoemd. De Indonesië-specialist en marinedeskundige Besnard had zich verzet tegen het opgeven van Nederlands Nieuw-Guinea. Toen het in 1962 zo ver was en Soekarno klaar stond om het over te nemen, schreef hij: ‘Ik zal mijn land niet meer eren (...) Ik verloochen mijn land niet. Evenmin zou ik mijn zoon ooit verloochenen. Als het ooit in moeilijkheden komt, zal ik het trouw zijn. Maar nu ga ik het uit de weg. Na lang te hebben gestreden, heb ik nu een totale nederlaag geleden. Dit geeft mij het recht het verder uit de weg te gaan, waar het aanstoot geeft. De nederlaag had ik ten volle mede willen dragen, aan de eerloosheid heb ik mij onttrokken en blijf ik mij onttrekken.’

Zo breekt Dubois ook een lans voor de ‘denkende schrijver’ Allard Pierson, wiens cultuur behoort ‘tot de indrukwekkendste van zijn eeuw’ en wiens stijl niet onderdoet ‘voor die van de besten van zijn generatie’. Het volgende citaat van Pierson smaakt in elk geval naar meer: ‘Ik zou een hoger onderwijs begeren, dat voortdurend onder den indruk was van de dodelijke angst genie te belemmeren, genie te verzwakken, genie te intimideren; een onderwijs, beleidvol en zelfs tot op zekere hoogte eerbiedig een plaats inruimende voor de buitensporigheden, het tasten en raden, zelfs het nerveuze voorgevoelen van het genie.’ Dat werd honderd jaar geleden geschreven.

Deze opstellen geven een les in bescheidenheid: al die vergeten schrijvers, het carrousel van oordelen (‘Geen oordeel is juist dat voorgoed is afgesloten’, weer Pierson) en reputaties. Raak is ook het herken bare relaas van de ontgroening en inwijding van een jonge schrijver die wordt opgenomen in de kaste van de bewonderde voorgangers, die al snel niet zo bewonderenswaardig meer lijken: in de coterie ontmoet men namelijk de dichter niet. Die verbergt zich in de kring. Als slotzin van deze Bildungsroman in het klein van de jonge schrijver komt dit mooie aforisme: ‘Dichters bezoeken bordelen om in de promiscuïteit hun kuisheid te verzekeren.’

Dubois heeft met deze beschouwingen een werk van rechtvaardigheid gedaan. Ze verrijken een literatuurgeschiedenis, zoals die nu wel niet meer geschreven zal worden. Dat iemand een groot schrijver is, kan ook hij niet bewijzen ‘omdat die bewijzen niet te leveren zijn - behalve aan hen die al overtuigd waren’. Maar hij schrijft met waardering over ‘respectabele’ schrijverschappen, zoals dat van Bordewijk. (Het zijne behoort overigens ook tot deze categorie.)

Het boek sluit af met een opstel over Teirlinck, waarin een beschouwing over de ouderdom centraal staat. Dubois veronderstelt dat de desillusie het meest dominerende element is van de ouderdom: ‘Maar het inzicht dat daaruit wordt gewonnen, is er een van wijsheid en harmonie, nauwkeuriger misschien: de harmonie van de wijsheid. Dat is geen idyllisch-romantische verrukking, maar een pragmatisch alternatief-voor wie er het temperament voor heeft...’ Ik vermoed dat deze pragmatische melancholicus, die de desillusie zonder verbittering of wrok heeft aanvaard, er het temperament voor heeft.

Luc Devoldere

p.h. dubois, Over de grens van de tijd, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1997, 360 p.