Ons Erfdeel. Jaargang 41

De stem van het volk
‘Onvoltooid verleden’ van Hugo Claus

Hugo Claus heeft het 'm weer geflikt. Het onwaarschijnlijke verkoopsucces van De Geruchten is nog niet ten einde of er is alweer een nieuw prozaboek - Onvoltooid verleden, een soort vervolg op De Geruchten - dat, als de tekenen niet bedriegen, andermaal een stevige bestseller belooft te worden. En dat betreft dan romans die in een vloek en een zucht zouden zijn ontstaan. Deed over het vorige boek het gerucht de ronde dat Claus het in minder dan twee maanden geschreven had, wat mij onwaarschijnlijk leek alleen al omdat hij er zelf de bron van was, ditmaal moet de klus in drie weken geklaard zijn geweest, aangenomen dat de periode waarin Onvoltooid verleden als feuilleton verscheen in De Morgen plusminus samenvalt met de ontstaanstijd. Maar weer heb ik mijn twijfels. Zeker, Claus is een duivelskunstenaar (wat dat ook betekenen moge), als íemand zoiets zou kunnen is hij het, maar Onvoltooid verleden zit zo geraffineerd in elkaar, het bevat zoveel details waarvan het vooruitwijzende of anderszins betekenisvolle karakter pas bij tweede of derde lectuur blijkt, dat het niet mag worden uitgesloten dat het boek al ver af was toen aflevering één in de krant kwam.

Doet dit er allemaal iets toe? Nee, niets. Er bestaat geen enkel verband tussen publiek succes en kwaliteit van een boek. En evenmin tussen tijdsinvestering en kwaliteit. Waarom zoveel recensenten daar dan toch telkens over beginnen? Ach, misschien uit verbazing, ofschoon het soms, zeker als de kwalificatie ‘tussendoortje’ valt, niet moeilijk is sporen van slecht gesublimeerde jaloezie gewaar te worden. Als dit boek inderdaad een tussendoortje is, denk ik dan, wat moet er dan wel niet uit iemands vingers komen als hij er eens echt voor gaat zitten!

Hoewel er ook schrijvers zijn, en ik vermoed dat Claus voor dat type model kan staan, die op hun best zijn als ze werken in de wetenschap dat het ‘tussendoor’ en niet zozeer voor de eeuwig-

Hugo Claus (º1929)

heid is. In elk geval is de flair en de brutaliteit van de tussendoorschrijver mij vele malen liever dan de pompeuze ernst van de door project- en reclamebureau begeleide hemelbestormer. Maar nu over Onvoltooid verleden.

Hoofdpersoon is Noël Catrijsse, broer van René, die, blijkens De Geruchten, ‘onze familie uiteengereten heeft door als huurling Tarzan te gaan spelen in Afrika’. Noël is wat schimmig en niet vrij van tegenstrijdigheden: het ene moment is hij niet goed snik, het volgende praat hij in betrekkelijk complexe, samengestelde zinnen. In zijn jonge jaren heeft hij een stevige valpartij gemaakt met een tandem en daarbij een portie hersenletsel met geheugenstoornis opgelopen, zij het dat die stoornis selectief is: als het zo uitkomt blijkt hij zich nog minieme details uit een ver verleden te herinneren. Toch is zijn geschiftheid geen pose: hij snapt de eenvoudigste dingen niet, is achterdochtig, impulsief en meer dan gevoelig voor roddel en achterklap.

Het boek heeft de vorm van een verhoor. Noël, kennelijk gearresteerd, wordt aan de tand gevoeld door ex-commissaris Blaute, die we ook al uit De Geruchten kenden. Aangezien het aandeel van de ondervrager vaak bladzijdenlang zo gering is dat je die context haast zou vergeten, moeten we het voor bijna honderd procent doen met de onbetrouwbare en warrige informatie van Noël. Daar ligt behalve een van de moeilijkheden ook een van de charmes van dit boek: Claus verstopt de, laat ik zeggen, juridische of journalistieke waarheid van

[p. 438]

het geval-Noël met groot vernuft in de van vooroordelen en onbegrip aan elkaar hangende woordenstroom van zijn even domme als stoere held, die intussen, en daarin schuilt het zachte venijn van de kenner-van-binnen-uit, verdacht veel weg heeft van de in dit type politieke of criminele aangelegenheden zelden door twijfels geplaagde man in de straat.

Al meteen in het begin wordt duidelijk dat Noëls arrestatie verband houdt met de vermissing van een dertienjarig meisje aan de kust en twee meisjes van veertien in de streek van Haspengouw. En al snel ook wie daar, volgens Noël, mee te maken heeft: Patrick Dekerpel, de man die de kantoorboekhandel leidt waar ook Noël een tijdlang gewerkt heeft. Op een dag heeft hij een voor Dekerpel bedoelde envelop onderschept met twee foto's van een jong meisje, één vrijwel naakt, de andere in een soort ouderwetse toneelkledij, plus een briefje waarin het meisje in nauwelijks mis te verstane bewoordingen wordt aangeprezen.

Vanaf dat moment wist Noël wat hem te doen stond: ‘Zonneklaar. Dekerpel was te ver gegaan, over de schreef.’ Terloops - Claus toont zich andermaal de grootmeester van de terloopse, impliciete mededeling - blijkt op tweederde van het boek dat Noëls conclusies voorbarig waren. Er is geen sprake van enig verband tussen de foto's van het meisje in de brief en de verdwenen meisjes uit het begin, noch van een netwerk van ‘vieze geleerden die elkaar beschermen, die in complotten zitten, in partijbesturen, in raden van beheer, in verenigingen,’ althans niet in die zin dat Dekerpel zo'n ‘geleerde’ is. De foto's en het briefje blijken een poging te zijn het meisje aan te bevelen bij de amateurtoneelvereniging waar Dekerpel lid van was.

Maar dan is het al te laat. Dekerpel heeft ‘zelf de straf bepaald’ voor zijn vermeende misdaad als hij, unisono met het overige winkelpersoneel, de bloeddorstige vox populi verkondigt met betrekking tot de door Noël opgeworpen vraag wat ‘ze’ met die kinderverkrachters niet allemaal zouden moeten doen. Enfin, dat gebeurt dus om en nabij met hèm. Noël blijkt niet alleen een goed gesmeerd radertje in de geruchtenmachine waarvan Claus het haast onontkoombare karakter in zijn vorige boek heeft beschreven, hij is ook de scrupuleuze voltrekker van de in elk café en op elke straathoek ondubbelzinnig verkondigde volkswil.

En dat is nog lang niet alles. Er zijn nog een aantal verhaalstrengen die onvermeld moeten blijven. En er worden nog meer moorden gepleegd, de laatste die Noël bekent is in feite de eerste die hij op zijn geweten heeft: die op zijn vrouw Alice, van wie we tot dan toe alleen maar dachten dat ze ‘weg’ was. Ook in haar geval was er niet veel nodig om Noëls moordlust op te wekken: ‘Alice zette een cd op van Gerry Mulligan, Makin' Whoopee. Zij wou dansen. Zij leidde. Daar kan ik ook niet tegen.’ Net zo gruwelijk laconiek en boodschaploos is het einde van dit boek, als Noël zegt: ‘Ik wil die hond zijn die als hij eenmaal mensenvlees heeft gegeten, afgemaakt moet worden. Men moet mij afmaken.’ En als hij de vraag van de ex-commissaris: ‘Is dat alles?’ alleen maar bevestigend kan omkeren: ‘Dat is alles.’

Cyrille Offermans

hugo claus, Onvoltooid verleden, De Bezige Bij, Amsterdam, 1998, 175 p.