Ons Erfdeel. Jaargang 41

Tot het ons loslaat

In 1988 publiceerde Rutger Kopland een bloemlezing uit eigen werk, Herinneringen aan het onbekende, waarin vooral gedichten uit de periode na Al die mooie beloften (1978) zijn opgenomen. De dichtbundels Dit uitzicht (1982) en Voor het verdwijnt en daarna (1983) markeren immers een verschuiving in Koplands poëzie. De aardse mystiek, de kinderlijk-naïeve verwondering en de zoektocht naar ‘het raadsel’ in de ogenschijnlijk zichtbare dingen zijn ver verwijderd van de troostende melancholie in zijn vroegste neo-romantische gedichten en van het beschouwende karakter van de wetenschappelijke buitenstaander die in Een lege plek om te blijven (1975) algemene waarheden over de werkelijkheid trachtte te formuleren. In de jaren tachtig heeft Rutger Kopland zich nadrukkelijker toegelegd op de existentiële vragen en hij probeert telkens weer datgene wat zich moeizaam of zelfs helemaal niet in woorden laat vangen, te bevatten. De fascinatie voor de wereld der dingen, die zich onttrekt aan de eenduidige formulering, kon mogelijk de grondslag vormen van bloedernstige dan wel zoetzemerige, sentimentele literatuur. Zo niet in de dichtkunst van

[p. 435]

Kopland. Zijn werk straalt een schijnbare eenvoud uit. De weifelende toon waarmee het existentiële enigma wordt benaderd en het besef van de beperkingen van taal verlenen Koplands poëzie spanning en diepgang die haar zo'n eigen stem verlenen in de Nederlandse literatuur.

In een interview verklaarde de dichter dat zijn jongste bundel Tot het ons loslaat ‘de tussenbalans’ opmaakt van zijn schrijverschap. De vroegere en de huidige Kopland worden verenigd in een synthese van ‘de spontaniteit en de openheid van vroeger’ en ‘de intensiteit en de geheimzinnigheid’ in later werk. De recent verschenen reeks gedichten is opmerkelijk beeldender dan de vorige bundel Geduldig gereedschap (1993), maar evenzeer, zoniet meer, suggestief, aarzelend, en ook in zijn helderheid vreemder, bevreemdender.

De dichterlijke stem in tot het ons loslaat blikt terug op het verleden, het verloren paradijs. Echter zonder gevoelens van heimwee of melancholie, maar aanvaardend. De idee van de vergankelijkheid kan immers ook troostend werken. Ze kan de levensintensiteit versterken en het hic et nunc verduurzamen. In ‘Zelfportret als paard’ heet het dat

ik [...] zijn lichaam [moet] hebben verlaten en
zijn herinneringen moeten zijn achtergebleven.

In ‘Oorlog’ gaat het onder meer over ‘het verhaal [dat] wil dat het verteld en voorbij is - maar het breekt af’. Het verhaal over het verleden is niet af, het ‘breekt’ alleen maar af en wordt telkens weer begonnen (zo ook in het gedicht, waarin acht maal ‘verteld’ voorkomt), maar nooit wordt het afgerond. Het laat zich niet vertellen, het verleden wordt niet finaal vastgelegd, het laat zich niet consolideren.

Kopland streeft ernaar verleden en heden te laten samenvloeien, een soort mystiek moment te creëren dat de tijdelijkheid der dingen even opheft, zijn verkenning van de raadselachtige werkelijkheid levert slechts eindeloos veel vragen op. Ofschoon hij in elk gedicht peilt naar de essentie van het bestaan, ‘de formule’ van deze wereld (‘Die eeuwige schoonheid’), constateert hij dat taal te beperkt is om zinnige antwoorden te geven en dus het zogenaamde enigma te doorgronden. Koplands poëzie is een speurtocht naar ‘het’, in het besef dat wie uiteindelijk wat vindt alleen maar slecht gezocht heeft. Pogingen om abstracta concreet te defi-

Rutger Kopland (º1934).

niëren draaien op niets uit. De ‘dingen’ zijn er gewoon maar laten zich niet zeggen, of laten zich enkel door de suggestieve kracht van de metafoor, in de ruimte en de tijd van het gedicht, even benaderen. Zoals de lichtbeelden (‘zoiets als licht’ en ‘handen / tot de randen / gevuld gevuld met licht’) in het gelijknamige gedicht ‘Licht’.

Vanavond zou ik dingen willen zeggen
terwijl er eigenlijk geen dingen voor zijn

zoiets als licht - willen uitleggen
wat licht is voor de dood
ons meeneemt in de nacht

de nacht in terwijl ik ons
probeer terug te denken naar
elkaar vanavond -

maar zie de glazen in onze handen
tot de randen gevuld gevuld met licht.

Definitieve antwoorden zijn er niet. Ook de poging te begrijpen ‘waarin we woonden’ leidt tot een besef van talig onvermogen. Er zijn enkel de

voorzichtige woorden
die ik tekende voor ik ze begreep,

woorden die een huis vormen, en die letterlijk worden nagetekend, maar die zich niet laten begrijpen (in ‘Brief’).

[p. 436]

Het lyrische subject wordt voortdurend geconfronteerd met die on macht raadsels op telossen, verklaringen te vinden. Die ernst dringt gelukkig nooit op de voorgrond in Koplands gedichten. Integendeel, met een transparante taal, soms in een lichtvoetige toon en met eenvoudige beelden, ook weleens op een speelse en grappige manier, en vooral in weinig woorden slaagt de dichter erin veel te zeggen. Zoals in ‘Oude vrouw met geiten’, waarin heden en verleden samenvloeien in het in tegenlicht ontwaarde silhouet van een vrouw. In één enkel beeld tracht Kopland een mystiek moment vast te houden, het eeuwige nu-moment. Tegenstellingen (‘oud en klein’ / ‘uitbundige’, ‘danst’, ‘het meisje’) worden voor de duur van het gedicht opgeheven.

Zij komt terug, met een mand vol gras komt ze
op mij af tussen uitbundige bermen
om haar heen huppelen geiten

Het is avond, in haar rug zijn de weiden nog
wit van de zomerse dag, zij is oud en klein
maar haar schaduw danst ver voor haar uit

zij is zwart, om haar kousen, haar jurk,
haar hoedje, ligt een dun laagje licht
van de zon, het silhouet van het meisje

ja ze komt terug met zomers gras voor de geiten.

Enkele gedichten in deze bundel kunnen ook metapoëtisch worden geïnterpreteerd. In ‘de Geschiedenis van een beek’ gaat het over geografen die met ‘precisie’ de loop van een beek trachtten te tekenen,

met die niets ontziende blik waarmee alles
wordt gezien en alles wordt vergeten.

Met dezelfde paradoxale precisie wordt een Kopland-gedicht geschreven over de werkelijkheid:

geen woord wordt gezegd
geen woord wordt verzwegen.

Veel is te lezen tussen de regels, in de ruimte die door de spanning en de diepgang in zijn gedichten wordt gecreëerd. Kopland geeft met deze bundel alweer blijk van zijn onovertroffen meesterschap.

In Tot het ons loslaat kan het onbepaalde ‘het’ op verschillende manieren worden gelezen. Het is een contempatieve bundel waarin angst, heimwee en eenzaamheid enkele keren expliciet opduiken (onder andere in ‘Aan een vijver’, ‘Oudejaarsnacht’, ‘Beukenlaan’). Opmerkelijk is dat noch de ernst van de wereldbeschouwing, zoals ik ze hierboven heb trachten samen te vatten, noch de sentimentele ontroering overheersen. Koplands schrijven tegen de dood, met de dood steeds weer in het vizier, die trouwens nergens als bedreigend wordt gekenschetst, constateert enkel de beperking van de mens en het toeval van de wereld (zoals in ‘Die eeuwige schoonheid’). Of om het nog anders te formuleren: de woorden zijn ‘onze vluchtige plek van de waarheid’, nooit definitief, altijd onbepaald, ‘ijler en ijler’ (‘In de morgen’). Spontaniteit en geheimzinnigheid, waarvan sprake is in het al eerder geciteerde interview, worden inderdaad op een virtuoze manier in evenwicht gehouden in deze bundel. Kopland hanteert met een ongelooflijk gemak verschillende taalregisters (nu eens lichtvoetig en ironiserend, dan weer zakelijk en distantiërend zoals in ‘Enkele andere overwegingen’ en ‘Oneindig veel problemen’).

Het menselijke tekort wordt nog het meest pregnant uitgedrukt in de gesloten, cyclische structuur van Tot het ons loslaat. Zowel het openingsgedicht ‘Aan een vijver’ als het slotgedicht ‘Wat is geluk’ gaan over het gevaar van geluk, omdat het vergankelijk is, omdat ‘het [...] een herinnering is’. De weifelende toon, de steeds hernieuwde poging dat abstracte begrip ‘geluk’ uit- (of vast)gelegd te krijgen, levert enkel een zoveelste benadering op. Kopland is de dichter van de schroomvallige, suggestieve benadering. En er zijn alleen maar varianten op die geluksthematiek. Maar wat voor poëtische miniaturen! Geluk heeft voor ons alles met herinnering te maken ‘en daarom ontvluchten wij het’. De slotregels doen je de bundel meteen opnieuw lezen, omdat je het gevoel hebt niet te begrijpen:

(...) het geluk
moet ergens en ooit zijn omdat wij dit
ons herinneren en dit ons herinnert.

Geluk is ook deze bundel te mogen koesteren en te genieten van alle omkeringen, herhalingen, spiegeleffecten, paradoxen en suggesties die de gedichten zo rijk maken, kortom

[p. 437]

‘het’ Kopland-gedicht dat je nooit meer loslaat.

Yves T'Sjoen

rutger kopland, Tot het ons loslaat, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1997, 38 p.