Ons Erfdeel. Jaargang 40

Huiveringwekkende gedichten van Gwij Mandelinck

De titel, Overval, laat het al vermoeden: in de nieuwe bundel van Gwij Mandelinck gaat het er hard en gewelddadig aan toe. In de eerste reeks van zestien gedichten, waarin een ik en een jij, een man en een vrouw, tegenover elkaar staan, wordt gegrepen, bestolen, gekrabd en bedreigd. Er worden handen afgesneden, vingers gebroken en er wordt geslagen. En verder is er, om maar wat te noemen, sprake van stekels, snavels, tanden en een pijnbank.

En toch zijn dit ontroerende, erger: onthutsende liefdesgedichten.

De tweede reeks bevat dertien gedichten over een overleden vader, die al even weinig zachtzinnig of elegisch klinken. Als een weerwolf b.v. wordt die vader getekend, die de ik op een walgelijke manier heeft doorgeslikt, waarbij nog een klis haar op zijn lip is blijven kleven.

En toch vind je ook hier de meest aangrijpende getuigenissen van liefde van een zoon voor zijn vader.

Er is nog een andere paradox in deze bundel. De meeste gedichten zijn geënt op heel herkenbare, uit het dagelijkse leven gegrepen anekdotische situaties, maar tegelijk gaan ze voluit over de diepten van menselijke relaties. We zien een man en een vrouw 's avonds zitten op de rand van het bed, de vrouw die strijkt of die de lakens vouwt, de man die 's avonds thuiskomt, die een douche neemt of een middagdutje doet. We lezen over de zoon die bij het scheren in de spiegel kijkt, die zich een speels gevecht met zijn vader herinnert of de gaten in diens sokken. Maar het is een werkelijkheid die tot het uiterste symbolisch opgeladen en gespannen wordt, zonder aan concreetheid in te boeten. Neem het gedicht over het strijken:

Je strijkt. Terwijl je voet naar binnen staat
gedraaid, lijk je ingekeerd te zijn.
Zodra je mij bedreigt gaan neus en lip omhoog.
Die geven tanden bloot. Je hoofd wordt rood

en je besprenkelt breed het pak
waarin ik zat. Je heetste binnenkant
komt stomend op mij neer. Een pijnbank
is die plank, je zet mij naar je hand. (p. 15)

[p. 752]

Gwij Mandelinck (º 1937) - Foto David Samyn.

Het uitgangspunt is een verrassend nauwkeurige observatie:

terwijl je voet naar binnen staat
gedraaid

Een observatie die op het eerste gezicht ook futiel en onbetekenend lijkt, maar die meteen in het vers de diepere betekenis meekrijgt van ingekeerdheid. Het is een vredig huiselijk tafereel, dat echter in het volgende vers bruusk wordt afgebroken, weer in zo'n combinatie van accurate waarneming en symbolische duiding:

Zodra je mij bedreigt gaan neus en lip omhoog.
Die geven tanden bloot. Je hoofd wordt rood

Wat in de dagelijkse werkelijkheid een betekenisloos effect kan zijn van de geconcentreerde bezigheid en de warmte van het strijkijzer, krijgt in de verwoording een lading van intense agressiviteit, waardoor ook de ingekeerdheid als verbeten woede wordt ontmaskerd. Het is inderdaad, zoals die voet, allemaal naar binnen gedraaid. En die opgekropte, kokende, onder druk gezette woede komt dan in de tweede strofe verschroeiend naar buiten in de gedaante van de stoom van het strijkijzer.

Zo werken deze gedichten, door een vrijwel perfecte dosering van de haarscherpe concrete beelden en de troebele emoties die ze oproepen. De informatie is daarbij tot het minimum beperkt, maar strategisch gekozen en consequent ingedikt tot twee kwatrijnen, die door klankherhalingen, rijmen en binnenrijmen nog intern samengehouden worden.

‘Je zet mij naar je hand’: deze slotzin van het gedicht legt meteen de oorsprong bloot van de gewelddadige conflicten die de hele bundel beheeren. Het eerste gedicht, ‘Overval’, begint al zo:

Ben ik te grijpen waar ik zit, een vreemdeling gelijk?

En ook de relatie met de vader staat in het teken van die bedreigde identiteit van de ik:

Ik schrik bij elke spiegel van de vraag:
Is dat mijn vader niet? (p. 33)

Het is uit die angstvoor zelfverlies, voor aantasting van het autonome ik, dat zowel het verweer als de obsessionele interpretatie van de vrouw en de vader als agressors voortkomen. De vrouw verschijnt als een achterdochtige, veeleisende indringster en de vader krijgt de allures van een machtige, genadeloze heerser:

Op zijn rug werd
ik geduld al leek
ik op het dubbel
van een bult. (p. 34)

of:

Hij droeg mij op de hand. De aanval werd zijn vak.
Hij troonde waar bij zat. (p. 38)

Vandaar dat iedere toenadering van die nabije andere een ‘overval’ schijnt, die alleen maar verweer kan oproepen. ‘Verweer’, de bundel had net zo goed zo kunnen heten, zoals nu één van de meest onthullende gedichten.

[p. 753]

 

Je houdt mij 's nachts naast

 

jou geveld, een boom nog

 

even zwaar van water als van hout.

 

Zo moet ik krimpen

 

 

 

in een houding die mij moeilijk ligt.

 

Mijn vingers kraken.

 

Heeft alles wat mij scheef trekt

 

met verweer te maken? (p. 21)

Maar tegenover verweer staat overgave, of tenminste het verlangen daarnaar, zoals in het gedicht dat onmiddellijk volgt en waarin de ik beklad en bemeurd, ziek van de buitenwereld huiskomt:

Mijn maag keert om en in mijn keel
breek ik de vinger, die mij dwingt
te braken. Ik roep je aan als sprak ik
in de nacht: wil met mij waken. (p. 22)

Verlangen en onmacht die omslaan in agressie en afweer, dat is m.i. de kern van de thematiek van deze bundel, zoals het overigens bijna letterlijk staat in een van de vele ontroerende, wrede gedichten: ‘Uit vrees mij te verliezen zal je mij bestelen.’ En:

Bevreesd dat ik verdwijn, tast je 's nachts
in mijn gezicht - de hand van aarzelingen klam -
en lukt het jou te krabben
waar je niet tot strelen kwam. (p. 13)

Zo zou ik kunnen citeren uit deze gedichten, om die niet te parafraseren formules aan te halen waarin het verschrikkelijke, het vernietigende en bezoedelende van de eisen van de deerniswekkende, onontkoombare liefde worden opgeroepen en vastgelegd. Nog één, het gedicht ‘Evenbeeld’ (p. 18):

Nu loopt haast onophoudelijk
mijn spoor in dat van jou.
Bij het wassen geven al mijn jassen
op je witste linnen af.

Je wisselt met je vingers
gaten voor mijn knopen.
Nu voel ik in mijn rug
hoe scheef je hakken lopen.

En met de vader is het niet anders. Na de eerder aangehaalde verzen waarin die als een vorst op zijn troon zat, volgt een strofe waarin diezelfde vader aan zijn zoon, de dwingende opdracht geeft de poten van zijn stoelen door te zagen:

Hij viel mij in de schoot
Zo moet ik hem ten grave dragen. (p. 38)

De rollen worden omgekeerd, maar blijven uiteindelijk dezelfde rollen.

Overval is in zijn beste gedichten een huiveringwekkende bundel en grote poëzie. Dat ligt niet alleen en zelfs niet in de eerste plaats aan die thematiek, hoe essentieel die ook is en hoezeer die ook naar de kern tast van onze meest primaire menselijke relaties, onze verlangens en onze angsten. Het ligt aan de uitgepuurde formuleringen, de krachtige structuur, het onnavolgbare ritme van de verzen en hun retorische vragen en hun lapidaire toon, aan de sterke visuele beelden en vooral aan de manier waarop Mandelinck zijn taalrijkdom in toom heeft weten te houden door alle woeker in de breedte genadeloos weg te snijden. Hij concentreert zich op de dieptewerking van de taal, op de afgronden van meerzinnigheid die de eenvoudigste woorden en beelden kunnen oproepen - afgronden van ons ondoorgrondelijk bestaan, waarin de liefde tussen man en vrouw, van een zoon voor zijn vader, ook haarden zijn van pijn, woede, onmacht en eenzaamheid.

Hugo Brems

gwij mandelinck, Overval, De Arbeiderspers, Amsterdam, Antwerpen, 1997, 44 p.