Ons Erfdeel. Jaargang 40

De actuele geschiedenis van twee grote kranten

Liefhebbers van pershistorie in Nederland kunnen zich opeens arm kopen. Het in 1974 opgeheven katholieke dagblad De Tijd kreeg een lijvige biografie, een studie over de stichters van de Haagsche Courant is aangekondigd en een over de Gelderlander in de maak. Blijkbaar groeit het besef dat kranten meer zijn dan zomaar een maatschappelijk verschijnsel. Zoals drs J. Greven, voorzitter van het Genootschap van Hoofdredacteuren, het in zijn jaarrede op 24 april 1997 verwoordde: ‘Kranten hebben een gezicht en daar hoort een gevoel bij.’

Gaan bovengenoemde boeken vaak terug tot ver in het verleden, twee andere mogen zonder twijfel actueel worden genoemd omdat zij de recente groei en terugval behandelen van twee toonaangevende kranten, die elkaar op hun levenspad regelmatig zijn tegengekomen. Die kranten zijn Het Parool en de Volkskrant. De historicus Paul Koedijk en de journalist Gerard Mulder, wier samenwerking vroeger al belangrijk werk opleverde, hebben zich verdiept in het naoorlogse verleden van Het Parool, de verzetskrant die in 1941 opriep tot strijd tegen de Duitse bezetter en dit tot het eind van de oorlog volhield, ondanks zware menselijke offers.

Over het ondergrondse Parool schreef Madelon de Keizer eerder een lijvige studie. Koedijk en Mulder gaan er op door. In hun vuistdikke boek van 640 pagina's vertellen zij hoe de krant na de bevrijding onmiddellijk tienduizenden lezers kreeg die zich vooral graag wilden identificeren met het heldendom van de redactie. Dank zij de eerste hoofdredacteur, mr G.J. van Heuven Goedhart viel de krant niet in de kuil waarin veel voormalige illegale bladen terechtkwamen: een overmaat aan idealisme, maar weinig vakmanschap. Hij trok ervaren journalisten aan en maakte Het Parool zo ook bovengronds gewild.

De oprichter van het oorlogs-Parool heette Frans Goedhart (1904-1990). Een verzetsheld, maar ook een moeilijk mens die voortdurend probeerde hoofdredacteuren van de troon te stoten, dwars lag in het bestuur van de krant en tegelijk onmisbaar was wegens zijn aanzien en kwaliteiten, want hij bleef tientallen jaren meewerken onder zijn pseudoniem Pieter 't Hoen. Het boek dankt er ware cowboyverhalen aan, want over intriges - ook van anderen - berichten Koedijk en Mulder uitvoerig. Het is een raadsel hoe de krant bij dit alles kon blijven verschijnen, en dan nog wel op zulk niveau.

Van de enorme goodwill die Het Parool had als voormalig verzetsblad heeft deze krant lang geprofiteerd, mede omdat jong talent zorgde voor verrassende artikelen. Maar geleidelijk kwam er een nieuwe generatie die de oorlog ver achter zich wist en weinig boodschap had aan heldendom. Bovendien verliet nogal wat talent de redactie, zeker in de tijd van de derde hoofdredacteur, mr. Herman Sandberg, die na zijn aantreden letterlijk alles bijna genadeloos op z'n kop zette. Dat was misschien nog te accepteren wanneer hij in politiek opzicht meer bij de tijd was geweest.

[p. 624]

In Sandbergs tijd, de jaren '60, begon de terugval. De auteurs wijten die ook aan de starheid waarmee het eens zo progressieve dagblad overleefde standpunten innam, zoals de begriploze kritiek op de vernieuwingsbeweging van die tijd en vooral de wijze waarop het Amerikaanse optreden in Vietnam door dik en dun werd verdedigd. Het Parool had zijn grote tijd gehad en weigerde toe te geven aan nieuwe eisen. In de latere jaren kwam er het probleem bij dat het dagblad nooit duidelijk kon kiezen. De krant was Amsterdams maar wilde per se landelijk heten, al nam de verspreiding buiten de hoofdstad af met als gevolg hogere kosten. In de drie noordelijke provincies zijn er thans samen 317, in de drie zuidelijke 394 abonnees.

In 1996 kwam de toenmalige hoofdredacteur, Sytze van der Zee met het plan de krant op half formaat uit te geven. Maar, was zijn eis, Het Parool diende landelijk te blijven.

‘Geen regionaal sufferdje’, zei hij met nadruk. Dit bleek een ijdele uitspraak te zijn geweest. Om zijn ongelijk te bewijzen werd de Parool-redactie een stapel bewijzen geleverd dat het sufferdje alleen nog bestaat in de gedachten van een hoofdstedeling, die nooit een regionaal dagblad onder ogen krijgt. Dichtbij is een boek over regionale kranten in Nederland. Hierin schrijven acht hoofdredacteuren over de betekenis van hun blad, de grotere betrokkenheid van de lezer en de hogere eisen die daarom worden gesteld aan gemakkelijker te controleren nieuws. Feit is ook dat de regionale pers door intense samenwerking en uitwisseling in kwaliteit niet onder hoeft te doen voor de landelijke. Want, zoals drs. Tonny van der Meulen, de redacteur van Dichtbij en zelf hoofredacteur van Brabants Dagblad, het formuleert: ‘De regionale krantenlezer is de benepenheid van het eigen erf al lang ontgroeid’. Tegelijk doet zich het verschijnsel voor dat juist de televisie de waarde van lokale informatie ontdekt. Vooral de commerciële zender SBS6 scoort er mee. In voetbaltermen gesproken: Het Parool is niet eens meer een goede middenmoter. Als het gaat om de dagelijkse oplage staat de eens zo fiere krant slechts op de negentiende plaats van de 33 Nederlandse dagbladen. Niet alleen alle landelijke kranten hebben een royale voorsprong, ook nog eens 13 regionale gaan voor. Werden in 1981 nog gemiddeld 158.600 kranten gedrukt, in 1996 daalde de oplage voor de eerste keer onder de grens van 100.000: 95.120. Om zijn geliefde krant te redden speelde Sytze van der Zee het hard; het leidde tot zijn ontslag. Na opnieuw een jaar te hebben verloren aan besluiteloos gepraat is uiteindelijk een compromis gevonden: Het Parool wordt Amsterdams met een Randstedelijke uitstraling (een doekje voor het bloeden), het eerste katern wordt op groot formaat, het tweede op half formaat gedrukt. Een nieuwe hoofdredacteur moet zo de krant redden van de ondergang.

***

Het eens zo florerende, maar nu verliesgevend Parool, dankt zijn voortbestaan aan de Perscombinatie, waarvan het deel uitmaakt. Die maakt wel winst, maar nu door de Volkskrant, waarvan de geschiedenis haaks staat op die van Het Parool. Het katholieke ochtendblad genoot na 1945 wel waardering, maar groei bleef uit. Die kwam pas na 1965, dankzij een totale ommezwaai: het blad was niet langer exclusief katholiek, maar kreeg oog voor moderne ontwikkelingen. Zo kruist het boek van Frank van Vree, De metamorfose van een dagblad de studie van Koedijk en Mulder: de opgang van de een gaat gepaard met het verval van de ander.

Van Vree had het dus gemakkelijker, want een successtory doet het altijd goed. Hij heeft er veel minder dan de helft van het aantal pagina's voor nodig dat Koedijk en Mulder vol schreven. Meer dan over de zakelijke bewindvoering - waarover al in 1981 een boek van prof. Joan Hemels verscheen - gaat het nu over het redactionele beleid. Dat deed nogal eens chaotisch aan, vooral onder het hoofdredacteurschap van Jan van der Pluym, die met de metamorfose begon zonder zich precies te realiseren wat hij over zich afriep. Het was de tijd van de getuigenisjournalistiek, waarin informatie en commentaar kris-kras door elkaar liepen. Dat de oude lezers trouw bleven, noemt Van Vree een wonder. Onder de volgende hoofdredacteur, Lockefeer, groeide de Volkskrant nog spectaculairder, zodat de oplage thans het viervoudige bedraagt van die van Het Parool.

In beide boeken blijven deze twee dagbladen elkaar tegenkomen. Interessant is hoe de vorming van de Perscombinatie eind jaren '60 nu van twee kanten wordt belicht. Het Parool en de Volkskrant zijn tot elkaar veroordeeld. Terwijl eerst de een op de ander neerkeek - mede gevoed door antipapisme - is de situatie nu andersom. Bij

[p. 625]

de Volkskrant, lezen we, bestaat wel eens wrevel omdat de redactie meent dat initiatieven worden afgekapt, omdat Het Parool steun nodig heeft. Of dat zo kan blijven, is trouwens een vraag nu de van oorsprong idealistische Perscombinatie (waarvan ook het nauwelijks florerende Trouw deel uitmaakt) door de overneming van NRC Handelsblad en Algemeen Dagblad opeens wordt gedwongen veel zakelijker te opereren.

Frans Oudejans

gerard mulder en paul koedijk, Léés die krant, geschiedenis van het naoorlogse Parool, Meulenhoff, Amsterdam, 1996, 640 p.

frank van vree, De metamorfose van een dagblad, een journalistieke geschiedenis van de Volkskrant, Meulenhoff, Amsterdam, 1996, 240 p.

tonny van der meulen (red.), Dichtbij, regionale kranten in Nederland, SDU Uitgevers, Den Haag, 1997, 232 p.