Ons Erfdeel. Jaargang 40

[p. 600]

Theater

Theaterfestival als bode van de tijdgeest

Het is met het Vlaams-Nederlandse Theaterfestival (Antwerpen, 28 augustus tot 7 september - Amsterdam, 4 tot 14 september 1997)al niet anders dan met de jaarlijkse tombola van literaire prijzen onder het dubieuze mecenaat van instellingen als AKO of Libris. Volgens een voorspelbare wetmatigheid leidt de keuze van de jury in de media tot opgewonden reacties, niet zelden van verbijstering en onbegrip: om de drievoudige aanwezigheid van Toneelgroep Amsterdam bijvoorbeeld, om de afwezigheid van de Haagse groep Stella met Claus' Vrijdag (de Louis d'Or voor Herman Gilis; de Prosceniumprijs voor Alize Zandwijk) of om de wel zeer schaarse vertegenwoordiging van de Vlamingen (twee van de twaalf nominaties).

Opvallend is de keuze voor nogal wat producties met slechts één acteur of actrice. Vanuit het perspectief van de gezelschappen heeft de opkomst van de theatermonoloog ongetwijfeld te maken de steeds krappere budgetten. Dat geldt zeker voor de jongste generatie, die niet of nauwelijks gesubsidieerd wordt en voor wie theater maken synoniem is met het hoofd boven water houden. Kritiek op de Raad voor Cultuur en het gevestigde toneelbestel klinkt, niet onbegrijpelijk, soms heftig door in de teksten van deze jongeren: ‘Alsof in dit land toneel nog iets met kunst te maken heeft. Overal in het hele bestel zit 't vol met ratten’, luidt het boosaardig in Wie... van Dood Paard.

Dat aan een theatersolo de (historische) kern van het drama ontbreekt-de aanwezigheid, naast de protagonist, van een antagonist-geeft deze theatervorm qualitate qua iets geforceerds. Voorzitter Johan Thielemans zegt in het juryrapport: ‘Bij een monoloog blijft het eerste moment nog altijd wat ongemakkelijk. Waarom zou iemand plots beginnen te spreken?’ Inderdaad, de alleenspraak wordt slechts ‘gerechtvaardigd’ door de aanwezigheid van een publiek, waardoor fictie en werkelijkheid elkaar hier ontmoeten op een wijze die eigener is aan cabaret dan aan toneel. Aan het eind van het seizoen speelde Bert Luppes, voor het festival geselecteerd met De Hartstreek (Het Kruis van Bourgondië) in de voormalige Leidse Universiteitsbibliotheek een monoloog waar deze onbalans hersteld leek: in het hartverwarmende Kingcorn (Hollandia) kroop Luppes in de huid van een oudere werknemer van een voormalige broodfabriek, die voor het publiek (quasi) een rondleiding verzorgde. De toeschouwers, in de rolvan antagonist, en nu en dan inderdaad reagerend door instemmend of verrast ‘gehum’, voelden zich duidelijk sterker, dat wil zeggen: persoonlijker bij deze voorstelling betrokken dan bij de - overigens virtuoos geacteerde - monologen van Jeroen Willems en Betty Schuurman, genomineerd met Twee stemmen (eveneens bij Hollandia).

De intimiteit van de theatermonoloog vindt een verlengde in de klein bezette producties van de jonge gezelschappen De Federatie en Dood Paard. De samenwerking tussen auteur Peer Wittenbols en regisseur Rob Ligthert, beiden opgeleid aan de Maastrichtse toneelacademie, leverde de Federatie reeds een aantal bejubelde voorstellingen op, waarvan het genomineerde Noordeloos wel de meeste aandacht kreeg. De uiterst behoedzaam en subtiel geschreven tekst wordt zó klein en lichtvoetig gespeeld, dat de toeschouwer gaandeweg gaat delen in de huiselijkheid van dit kleine familiedrama en als het ware bij de personages aan tafel schuift.

Jeroen Willems in ‘Twee stemmen’ van Theatergroep Hollandia Foto Ben van Duin

[p. 601]

Dood Paard, een groep jonge theatermakers uit de Arnhemse theateropleiding, verwierf inmiddels in Nederland en in Vlaanderen een vaste schare fans. In Wie... van de jonge Oscar van Woensel laaien de emoties onvergelijkbaar veel hoger op dan in Noordeloos, wat niet wegneemt dat ook hier de taal de voorstelling tot een lyrische happening maakt - in dit geval een allengs steeds hallucinerender en wanhopiger zoektocht naar de eigen identiteit en die van de ander.

De belangrijkste conclusie uit de recente producties van De Federatie en Dood Paard is misschien wel, dat het nog altijd pijnlijke gemis aan Nederlandstalige toneelschrijvers door aanstormende talenten als Wittenbols en Van Woensel weer enigszins wordt rechtgetrokken. Zo geeft overigens ook de genomineerde Vlaamse toneelmaker Peter de Graef in de door hemzelf geschreven en gespeelde monoloog Henry (De Stichting / De Werf) blijk van een uitzonderlijk, uitermate creatief en origineel schrijftalent.

Bij Toneelgroep Amsterdam bewees Gerardjan Rijnders met Licht eens te meer een toneelauteur te zijn, naast de regisseur die hij reeds langer was. De teksten van Rijnders echter zijn doorgaans zó sterk geconcentreerd op particuliere associaties, dat ze bepaald geen ‘repertoiretoneel’ genoemd kunnen worden. Dat de jury Rijnders' obsessieve en chaotische bekeringsallegorie Licht selecteerde, is opvallend, want de voorstelling, slechts kort rond de kerstdagen gespeeld, was op z'n zachtst gezegd controversieel te noemen. Het merendeel van de recensenten was ronduit extreem in de afwijzing van ‘dit mengsel van jaren zeventig-clichés en Rijnders-recycling’ - aldus Maartje Somers, recensente voor Het Parool én lid van de festivaljury... Met zijn regie van Een soort Hades van Lars Norén, waarin opnieuw het complete ensemble van Toneelgroep Amsterdam aantrad, liet Rijnders overigens met overtuiging zien niet per definitie onverschillig te staan tegenover de toneelconventie. En dit keer waren de reacties tamelijk eensluidend in

‘Bernadetje’, een productie van Victoria-Foto K. van der Elst

hun lof, waardoor Rijnders er (willens en wetens?) in slaagde in één seizoen opnieuw de uitersten van ‘hosanna’ en ‘kruisig hem’ over zich af te roepen: sinds het jaar nul kennelijk het lot van alle grote kunstenaars.

Hadden de genoemde twee Rijnders-regies al sterk het karakter van een evenement - al was het alleen door de grote bezetting - in nog veel sterkere mate gold dat voor de voorstelling HMA of Hiroshima mon amour, een coproductie van het KunstenFESTIVALdesArts, de Toneelschuur Haarlem en het Holland Festival. De tekst van Marguerite Duras, het spel van Herman Gilis en Catherine ten Bruggencate, en de regie van Guy Cassiers, inmiddels de nieuwe artistieke leider bij het RO-theater, trokken misschien zelfs minder de aandacht dan de spectaculaire, innovatieve licht- en geluidstechniek van Casper Leemhuis en Lagon van de Lagemaat.

Maar als evenement spande Bernadetje van Alain Platel en Arne Sierens, gemaakt voor het Gentse Victoria, zonder discussie de kroon. Hoe kan het anders, als een complete botsautootjestent het beeld bepaalt en er sprake is van ‘een stuk waarin een ongeregeld gezelschap ronddartelt, Gents tatert, met de scooters danst en elkaar verwijten naar het hoofd slingert of gewoon begint te breakdancen’ (Gerrit Six in De Financieel-Economische Tijd)?

Tot de meer conventionele producties in de selectie behoren Ashes to ashes, een nieuwe eenakter van Harold Pinter, geregisseerd door Titus Muizelaar bij Toneelgroep Amsterdam,

[p. 602]

Goethes Torquato Tasso van 't Bare Land uit Utrecht - een zoveelste jonge groep die werkt zonder regisseur -, en het in de Nederlandse taal nooit eerder gespeelde psychologische drama De onbeminden van François Mauriac, een regie van Ivo van Hove bij Het Zuidelijk Toneel. Let wel: conventioneel zijn deze voorstellingen slechts voorzover ze zich laven aan een erkende bron, niet omdat het regieconcept of de spelopvatting niet vernieuwend zouden zijn.

Zoals het juryrapport terecht opmerkt: het actuele toneel richt zich dikwijls op het onderwerp ‘identiteit en het vinden ervan’. Tegelijk echter lijkt het toneel in onze tijd hard op zoek naar zijn eigen identiteit. Dicht tegen de werkelijkheid aanleunen, politiek en maatschappij niet negeren maar integreren - vanuit een dergelijke, ‘shakespeariaanse’ intentie is het toneel bezig aan een verrassende inhaalrace. Nu het cabaret sinds het eind van de jaren tachtig ongeveer is opgehouden de tijdgeest te becommentariëren en verzand is in een pretentieloze woordenkermis, lijken toneelmakers zich opnieuw bewust van hun roeping; de actualiteit verbeelden, de waan van de dag analyseren, de stem van een generatie laten spreken. De keuze van de voorstelling waarmee het Theaterfestival in Amsterdam opent, is dan ook een schot in de roos. In Emily of het geheim van Huis ten Bosch dramatiseert amateurtheatergroep Toetssteen de problematiek van een koningshuis in onze tijd, op een manier die even humoristisch als tragisch is - bepaald andere koek dan de goedkope en gratuite grappenmakerij over de monarchie, waartoe nagenoeg elke cabaretier zich vandaag de dag laat verleiden. Als het Theaterfestival iets openbaart van dát aspect in het theater van de jongeren, dan is de uitspraak uit het juryrapport gerechtvaardigd, dat er een interessante nieuwe generatie theatermakers bezig is, van wie te weinig toneelliefhebbers nog weet hebben.

Jos Nijhof