Ons Erfdeel. Jaargang 40

De dichter is een denker

Voor de dichter Hedwig Speliers (º1935) geldt dat de tekst meer is dan alleen maar tekst: hij is de gehele mens. De structuur van zijn gedichten is de psychostructuur van zijn dichterlijke persoonlijkheid. Wie die wil analyseren, kan een beroep doen op de structuralistische taalwetenschap en op de psychoanalyse. Speliers' bundel Van het wolkje af (1980) heeft een citaat van Jacques Lacan als motto waarin het geloof in het vermogen van de taal om de werkelijkheid te structureren uitgedrukt staat: ‘Het is de wereld der woorden die de wereld der dingen schept.’ En in de bundel die eraan voorafgaat, De mens van Paracelsus (1977), moet de lezer in het denkspoor van Michel Foucault treden om de werkelijkheid te lezen als een tekst. Die invalshoek voor de lectuur wordt in het honderdstrofige Villers-la-Ville (1988) bevestigd in de aanhef van de 65ste strofe:

Elk schepsel van de wereld is een boek
Is een geschrift (...).

Voor Speliers is de dichtkunst een métier en de dichter een vakman die voortdurend nadenkt over zijn talige activiteit. De poëzie wordt dan een metataal waarin de dichter zijn nadenken over taal in taal noteert. Speliers' poëzie combineert persoonlijke ervaringen met de reflectie op die ervaringen. Daardoor wordt een bundel als Horribile dictu (1972), naar aanleiding van de dood van zijn enige broer, geen ontlading van persoonlijk verdriet, maar een doordenken over het wezen van de dood.

Dreyfus in het dorp (in 1981 gepubliceerd in de Poëziekrant) wordt door Speliers-bloemlezer Jean-Marie Maes de moedertekst van Speliers' oeuvre genoemd, omdat daarin alle thema's van Speliers worden uitgediept: het creatieve proces, de tijd, de dood, de eigen dichterlijke positie en de daarmee verbonden reflectie, de liefde en de verbinding tussen dat alles, de dichterlijke persoon. De persoon Dreyfus kan beschouwd worden als een symbool van de bedreiging van de idealistische mens door een materialistische wereld.

Ook de astronaut, titel van een bundel uit 1969, is een symbool. In zijn bespreking indertijd heeft Herman de Coninck dit begrip een beeld genoemd voor de mens die zich uitleeft in een onbegrensde, vooral intellectuele ruimte.

Wegens de erg uiteenlopende ars poëtica's van de toenmalige nieuw-realist De Coninck en die van de structuralist Speliers is er tussen beiden vaak vinnig gepolemiseerd. De Coninck heeft naar aanleiding van het verschijnen van een bundel polemische essays van Speliers, Met

[p. 585]

Hedwig Speliers (º1935) - Foto Marc Couvreur

verpauperde pen (1984), de dichter het etiket van ‘le syntaxier flamand’ opgekleefd en hem verweten dat het structuralisme zijn poëzie teveel is gaan domineren.

Ook Stefan Hertmans heeft het structuralistisch model als de ‘poëtheorie’ van Speliers aangewezen en de geslotenheid ervan afgekeurd.

In zijn meest recente bundels, vanaf Alpestre (1986) tot en met Het oog van Hölderlin (1994), neemt het belang van de intertekstualiteit, die in zijn eerdere bundels al expliciet aanwezig was, nog toe. In het colofon van de afzonderlijke bundels geeft Speliers vaak aan welke lectuur hem tijdens het ontstaan van de gedichten begeleid heeft.

Speliers is een intellectualistisch dichter die zijn lectuur van taalwetenschappelijke, historische en filosofische geschriften in zijn poëtische reflectie betrekt en er zijn gedichten mee voedt. Zijn overtuiging dat een dichter het veld van de taal moet uitbreiden door te experimenteren met vormen en beelden heeft geslaagde vondsten opgeleverd. Het uitbuiten van allitererende technieken en in ambiguïteiten resulterende klank- en letterverschuivingen binnen het woord alsook het bewust veronachtzamen van lexicale categorie-regels leiden tot trouvailles op zich, waarvan de schittering echter niet altijd even duurzaam blijkt.

Wie zich daarvan met eigen ogen wil overtuigen, beschikt nu over Ongehoord, een bloemlezing uit de gedichten van Hedwig Speliers uit de periode 1957-1997. Samensteller Jean-Marie Maes heeft een selectie gemaakt uit alle gepubliceerde bundels, behalve de allereerste (Exotische diergedichten) en hij heeft er nog een vijftiental ongepubliceerde gedichten aan toegevoegd. Hij heeft gestreefd naar coherentie, maar kon natuurlijk niet vermijden dat een oeuvre, waarin de organische samenhang van cycli en bundels zo belangrijk is, enigszins tekort wordt gedaan als zo de nadruk wordt gelegd op afzonderlijke gedichten die hun context missen. Zo bestond de bundel De mens van Paracelsus (1977) oorspronkelijk uit een synopsis van de gedichten in manuscript (inclusief de doorhalingen en wijzigingen) met de definitieve gedrukte tekst. De vergelijking van die versies was méér dan een curiosum, maar is niet meer mogelijk in de bloemlezing.

Jos Joosten leidt de bloemlezing in met een essay over Speliers als levensbeschouwelijk dichter. De aanhef, waarin Joosten klaagt over de beperkte receptie van Speliers' gedichten, klinkt nogal zeurderig. Natuurlijk moet de criticus aandacht hebben voor deze poëzie en moet de lezer er zich voor openstellen. Maar een inleider maakt de wervende kracht van zijn tekst m.i. groter door zo gevat mogelijk te verklaren waarom hij gegrepen wordt door een dichter, dan door te sneren naar de Anna Enquisten in de poëzie of naar de gesettelde mainstream-critici. Speliers zelf heeft in Het oog van Hölderlin deze strofe geschreven:

Niets past minder bij de intellectueel
die zich voorneemt dat te doen
wat vroeger filosofie heette
dan in de discussie
en men zou bijna willen zeggen
in de bewijsvoering
gelijk te willen krijgen. (p. 182)

Ongehoord, zo'n uitspraak uit de mond van een verrekte gelijkhebber!

Joris Gerits

hedwig speliers, Ongehoord. Een keuze uit de gedichten 1957-1997, Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen, 1997, 224 p.